میراث مکتوب – ضمیمۀ 8 گزارش میراث (دوماهنامۀ تخصصی اطلاع رسانی در حوزۀ نقد و تصحیح متون، نسخه شناسی و ایران شناسی) یادداشتی بر چاپ نسخه‌برگردان فرهنگ المُلَخَّص فی اللّغة تإلیف مسعود قاسمی به صاحب امتیازی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
فرهنگ المُلَخَّصُ فی اللُغَةِ یا المُلَخَّصُ فی اللّغةِ مَعَ الوفاء بتَرجُمَةِ ما فی القرآنِ وإلحاقِ غرائبِ الاحادیثِ بِتَرجُمَتِها بِهِ بتَتِمَّةِ النَّحوِ والتَّصریف، یکی از فرهنگ‌های کهن نسبتاً مختصر عربی ـ فارسی از سدۀ هفتم هجری است. این فرهنگ را ادیبی به نام «ابوالفتح حمدبن احمدبن حسین بادی» معروف به «کافی» تألیف کرده است. نام کاتب در انجامۀ دستنویس نوشته نشده است. تاریخ کتابت، به‌وضوح، «غره ذوالقعده سنه اربع وثمانین وستمایه» (684ه) ثبت شده است و در زیر آن نیز با جوهر سرخ نوشته شده:
«تاریخ 684».
تعداد معتنابهی از لغات به‌کاررفته در این اثر، مشخّص می‌کند که زبان فارسی آن مربوط به گویش‌های مرکزی ایران است. از جملۀ این لغات دهن‌یاوه (گونۀ دیگرِ دهن‌یافه) در ترجمۀ الثَّوباءُ (ص25)، به معنی «دهن‌دره» است.
الملخّص فی اللّغـﺔ شامل اسم‌ها (از جمله مصادر)، فعل‌ها و حروف عربی با ترجمۀ آنها به فارسی است، و به تعداد حروف تهجّی زبان عربی در بیست‌‌وهشت باب بر اساس ریشۀ کلمات عربی تنظیم و تدوین شده است. این فرهنگ، طبق شمارش نگارنده، حدوداً دارایِ 8900 کلمۀ بسیط و مشتق، ترکیب، جمله و عبارت فارسی است که در ترجمه و تعریف مداخل عربی آمده است.
مؤلّف پس از پایان بخش لغات و معانی، که آخرین لغت و معنی آن «الیَربوعُ موش دشتی» در «باب الیا» است، بابی را بدون ترتیب الفبایی و با عنوان «باب در چیزها که آوردن آن بر حروف معجم مرتّب نباشد» (ص208) آورده است. فصل‌های این باب که به‌طور مختصر گزارش شده، به شرح زیر است:
1. نام روزهای ماه به پارسی؛ 2. نام ماه‌های دوازده‌گانه؛ 3. نام ماه‌ها به پارسی؛ 4. نام ماه‌ها به سریانی؛ 5. نام روزهای ماه به پارسی؛ 6. نام بروج دوازده‌گانه؛ 7. نام‌های منازل قمر؛ 8. نام‌های کواکب هفتگانه و اقالیم منسوب به آنها؛ 9. نیّت نمازهای پنج‌وقته؛ 10. حساب عربی؛ 11. حساب جمّل؛ 12. حساب هندی؛ 13. حساب نسبـﺔالستّین؛ 14. اصطلاح‌های محاسبان؛ 15. اصطلاح‌های مسّاحان؛ 16. اصطلاح‌های مستوفیان؛ 17. اصطلاح‌های حساب؛ 18. اصطلاحات اصولیان و فقها (مؤلّف اصطلاحات این فصل را برای رعایت اختصار ذکر نکرده است)؛ 19. اصطلاحات متکلّمان؛ 20. اصطلاحات عروض و قافیه.
قصد مؤلّف ـ ابوالفتح بادی ـ از تألیف این فرهنگ، چنان که در مقدّمه نوشته است، آموزش زبان عربی، به‌ویژه کلماتی که در قرآن، احادیث و فقه و ادب اسلامی به کار رفته، بوده است. مؤلّف در میان برخی از لغات و معانی به ویژگی‌های صرفی و نحوی آنها اشاره کرده است. او دربارۀ شیوۀ ترجمۀ خود گفته است که کوشش کرده تا همۀ کلمات عربی موجود در فرهنگش به فارسی برگردانیده شود، مگر در مواردی که آن کلمۀ فارسی چندان معروف نبوده و به همین سبب به‌جای آن کلمۀ رایج عربی آمده است:
و هیچ کلمه‌ای فروگذاشته نشد که نه پارسی آن گفته آمد، مگر کلمه‌ای که تازی معروف‌تر از پارسی بود، چه مقصود الّا تفهیم نیست… (ص5)
ابوالفتح بادی، مؤلّف این فرهنگ، معتقد است که مطالعۀ آثار ترجمه‌شده به زبان فارسی، باعث کاهلی ذهن و کندی در پیشرفت علمی طالبان علم می‌شود، ولی آنها از خواندن فارسی در حدّ همین فرهنگ چاره‌ای ندارند:
و انصاف آن است که مصنّفات مترجم به پارسی بلادتی و خمودی و بطوء جریانی در طباع طلبۀ علم پدید می‌آورد، امّا ازین قدر ناگزیر باشد. (ص5)
چاپ حروفی دستنویس منحصربه‌فرد فرهنگ الملخّص فی اللّغـﺔ (محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورا، به شمارۀ 9455) در سال 2014، به تصحیح و مقدّمه و تعلیقات آقایان غلامرضا دادخواه و عبّاس گودرزنیا، در شهر Costa Mesa در کالیفرنیا، از سوی انتشارات مزدا، در 312 صفحه منتشر شد و چاپ عکسی آن نیز در سال 1395، با توضیحات و گزارش جناب آقای دکتر محمود جعفری دِهَقی، به همّت مرکز پژوهشی میراث مکتوب، در سی‌وشش+ 242 صفحه به چاپ رسید. استاد محترم جناب آقای دکتر علی‌اشرف صادقی نیز بخش‌هایی از این فرهنگ را به قصد چاپ تصحیح کردند، ولی بعد از چاپ حروفی آن در کالیفرنیا کارشان را ادامه ندادند و نسخۀ چاپ حروفی خود را برای آگاهی به نگارنده سپردند.
مصحّحان محترم چاپ حروفی در تصحیح دستنویس الملخّص فی اللّغـﺔ به اشخاص و منابع متعدّدی مراجعه کرده و در مقدّمۀ خود بر کتاب، اطّلاعات نسبتاً مفیدی را دربارۀ مؤلّف، ویژگی‌های دستوری، آوایی، واژگانی، املایی و روش و شیوۀ تألیف آن آورده‌اند. این چاپ با وجود تصحیح مناسب و کوشش مصحّحان محترم، خالی از برخی کاستی‌ها نیست.
از آنجایی که چاپ حروفی الملخّص فی اللّغـﺔ در ایران توزیع نشده و در دسترس نیست، نگارنده در این مقالۀ مختصر تنها چاپ عکسی آن را مدّ نظر قرار داده و به برخی موارد، که از نظر پژوهشگر محترم این چاپ پوشیده مانده، اشاره کرده است.
صاحب امتیاز: مرکز پژوهشی میراث مکتوب
مدیرمسئول و سردبیر: اکبر ایرانی
معاون سردبیر: مسعود راستی پور