میراث مکتوب – دوران قاجار یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی جامعۀ ایران به شمار می‌آید.
در این دوران ادبیات کلاسیک فارسی اندک‌اندک خود را از دست می‌دهد و موضوعات تازه و انواع جدید ادبی، موجب تحولات گستردۀ فرهنگی در سطوح گوناگون جامعه می‌شود. هرچند سرعت این دگرگونی‌ها در تمامی این دوران یکسان نیست. نتیجه و میراثی ارزشمند در اواخر این دوران نصیب ادب فارسی گردید و موجب شد تا عصر جدیدی در پیش روی ادبیات فارسی گشوده شد که از آن به عنوان ادبیات جدید می‌توان یاد کرد که از بسیاری جهات با میراث ادبی گذشته تفاوت دارد.
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌هایی که می‌توان میان ادبیات عصر قاجار و دوره‌های پیش از آن شمرد، توجه ویژه‌ای است که به نثرنویسی در حوزه‌های مختلف شده است و همچنین پدیدآمدن انواع جدید ادبی در نثر فارسی از دیگر تمایزات این دوران با دیگر دوره‌های تاریخی است.
در بررسی ادبی ـ فرهنگی عصر قاجار می‌توان سه دورۀ عمده را در نظر گرفت. دورۀ نخست که از آن می‌توان به عنوان دوران خمودگی یاد کرد، از آغاز عصر قاجاری تا اواخر عهد محمدشاه را دربر می‌گیرد. در این دوران هیچ‌گونه تحولی در عرصۀ فرهنگ و ادب دیده نمی‌شود و شاعران و نویسندگان عصر قاجار همچون شاعران و نویسندگان دوره‌های گذشته، مشغول مدیحه‌سرایی و تکرار موضوعاتی هستند که پیشینیان در آن عرصه‌ها استادی خویش را اثبات نموده‌اند. در نثر این دوره هیچ‌گونه نوآوری دیده نمی‌شود و اگر پاره‌ای نوآوری‌های قائم‌مقام در نثرنویسی نبود، این دوران هیچ تفاوتی با دیگر دوره‌ها نداشت. البته شیوۀ او در نثرنویسی را نمی‌توان سبکی تازه دانست، بلکه او بار دیگر شیوۀ سعدی را در نثرنویسی رایج کرد و تا حدودی موجب شد نثر فارسی از انحطاطی که بدان دچار شده بود، رهایی یابد و یک سبک اصیل و استوار را به عنوان الگو برای خویش برگزیند.
دورۀ دوم دورانی است که نویسندگان ایرانی با بعضی از انواع جدید ادبی همچون روزنامه‌نویسی و ترجمۀ متون غربی و نمایشنامه‌نویسی آشنا شدند. این آشنایی حاصل رفت‌وآمدهایی است که میان اروپا و ایران برقرار می‌شود. این دوران از اواخر عهد محمدشاهی آغاز می‌شود و تمامی دوران سلطنت ناصرالدین شاه را دربر می‌گیرد. عباس میرزا نخستین کسی از میان طبقۀ حاکم است که درمی‌یابد برای از میان بردن عقب‌ماندگی در عرصه‌های مختلف باید در نظام آموزشی و ساختارهای فرهنگی دگرگونی به وجود آورد. اولین تدبیر وی در سیاست برای برقراری روابط با غرب، فرستادن دانشجویان ایرانی به اروپا بود. در سال 1288 دو دانشجو برای تحصیل در رشته‌های نقاشی، پزشکی و داروسازی به لندن فرستاده شدند که عبارت بودند از محمدکاظم (که در مدت اقامت در انگلستان از بیماری سل درگذشت) و میرزا حاجی بابا افشار که جیمز موریه در رمان حاجی‌بابا اصفهانی یاد او را جاودانه کرد.
در این دوران برای نخستین بار روزنامه‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی که نوع تازه‌ای در نثر فارسی به شمار می‌رفت، پدید آمد و افزون بر آن ترجمۀ آثار غربی به ویژه داستان‌ها و رمان‌ها موجب شد تا ایرانیان نیز به آفرینش آثاری در این زمینه بپردازند. سفرنامه‌نویسی و خاطره‌نویسی نیز در دورۀ دوم قاجاری رونق بسزایی یافت و علاقۀ ناصرالدین شاه به نوشتن خاطرات و سفرنامه در این زمینه بسیار تأثیرگذار بود.
دورۀ سوم عصر قاجاری که دوران به ثمر رسیدن تحولات به‌وجود آمده در دوران قبلی است، شامل دوران مظفرالدین شاه تا انقلاب مشروطه و پایان حکومت قاجاری می‌گردد. در اواخر این دوران انواع به وجودآمده در نثر فارسی رونق بسزایی گرفت و نویسندگان ایرانی سعی می‌کردند هویت ایرانی در آثار خویش پدید آورند و فقط یک مقلد صرف آثار غربی نباشند. افزون بر گونه‌های جدیدی همچون نمایشنامه‌نویسی موضوعات تازه‌ای همچون قانون، آزادی دمکراسی، مجلس و مردم در آثار نویسندگان این دوران راه یافت و نوشته‌های سیاسی و اجتماعی زیادی آفریده شد که در هیچ دوره‌ای از ادب فارسی سابقه نداشته است.
با توجه به اینکه سنت ادبی ما در بیشتر دوره‌ها بر اساس شعر شکل گرفته است، این رویکرد تازه به نثر شایان توجه است و درخور پژوهش‌های فراوان. در این کتاب به بررسی گونه‌ها و حوزه‌های مختلف نثر فارسی در عصر قاجار پرداخته شده است و تا حد امکان، جوانب مختلف این حوزه‌ها بررسی شده است. دورۀ زمانی این پژوهش قرن سیزدهم هجری را دربر می‌گیرد و سعی شده وعیت نثرنویسی در این مقطع زمانی بررسی شود و گونه‌های رایج نثر آن دوران شناسایی گردد و تحولات آن حوزه بررسی شود؛ همچنین آثار برتر گونه‌های مختلف نثرنویسی معرفی شده است و برای آشنایی بیشتر خوانندگان نمونه‌هایی از متن آن آثار ارائه گردیده است.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه
فصل اول: تاریخ سیاسی ـ فرهنگی
فصل دوم: تاریخ‌نویسی
فصل سوم: منشآت‌نویسی و رسایل اداری
فصل چهارم: تذکره‌نویسی و شرح‌حال‌نویسی
فصل پنجم: متون عرفانی و فلسفی
فصل ششم: خاطره‌نویسی و سفرنامه‌نویسی
فصل هفتم: رسایل سیاسی ـ اجتماعی
فصل هشتم: روزنامه‌نگاری و مطبوعات
فصل نهم: ترجمۀ متون
فصل دهم: ادبیات نمایشی
فصل یازدهم: رمان‌نویسی
حاج‌بابایی، محمدرضا، گونه‌های نثر فارسی در عصر قاجار، تهران، حکایت قلم نوین، 324 صفحه، شمارگان: 1000، بها: 200000 ریال، 1394.