میراث مکتوب- «گنجینۀ تاریخ ادبیات کودک و نوجوان» با هدف بازخوانی آثار قدیمی ادبیات فارسی کودکان در انتشارات مدرسه به چاپ رسیده است.
تاکنون ۱۴ جلد از این مجموعۀ ۲۰ جلدی که گزیده‌ای از کتابهای دورۀ قاجار برای کودکان است (از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸) به روش جدید بازنشر شده است.
دبیر این مجموعه سید علی کاشفی خوانساری است و گروهی از نویسندگان و پژوهشگران در چاپ این مجموعه همکاری کرده‌اند.
برخی از خصوصیات ارزندۀ این مجموعه، علاوه بر متن کامل تصحیح شده، شامل این موارد است: مقدمه‌ای جامع و تحلیلی، دربرگیرندۀ اطلاعات کتاب‌شناختی و نشر، معرفی نویسنده و سایر پدیدآورندگان، تحلیل محتوای متن و بررسی تصاویر کتاب، اشاره به جایگاه تاریخی و اجتماعی اثر و تأثیر آن بر مخاطب و …».
معرفی کتابهای «گنجینۀ تاریخ ادبیات کودک و نوجوان»
۱. تأدیب الاطفال: ترجمه و تألیف محمود بن یوسف مازندرانی (مفتاح‌الملک) است که در سال ۱۲۹۳ق به چاپ سنگی رسید. این کتاب شامل بیست حکایت در قالب داستان‌های کوتاه ساده و آموزشی و نصیحت‌گونه برای کودکان است. مؤلف در مقدمۀ کتاب ادعا کرده آن را از روی نسخۀ عربی کتابی که اصل آن فرانسوی بوده، ترجمه کرده، ولی منبع خود را معرفی نکرده است. در خصوص تأدیب‌الاطفال می‌توان ادعا کرد که مفتاح‌الملک برای نخستین‌بار در داخل ایران و به زبان فارسی، کتابی برای کودکان با نگاهی جدید نوشته است و می‌توان او را نخستین نویسندۀ کتابهای چاپی کودکان ایران نامید. شیوۀ تصویرگری در این کتاب روایی است و به شیوۀ نگارگری ایرانی کشیده شده است.
تأدیب‌الاطفال در سال ۱۳۹۶ به کوشش سید علی کاشفی خوانساری توسط انتشارات مدرسه برهان به چاپ رسید. گردآورنده به مسائلی چون زندگینامۀ مؤلف، حکایات کتاب، اهمیت تاریخی کتاب، انگیزه‌های مؤلف برای ورود به ادبیات کودک ایران، نسخه‌شناسی کتاب پرداخته است.
۲. مثنوی الاطفال: تألیف محمود مفتاح‌الملک مازندرانی در سال ۱۲۷۰ق به چاپ سنگی رسید. مؤلف از شش دفتر مثنوی حکایاتی را برای کودکان تلخیص کرده است. این کتاب ۴۴ تابلوی تصویرگری دارد که میرزا مصطفی، از تصویرگران نامی و صاحب سبک کتابهای سنگی در دورۀ ناصرالدین شاه آنها را به تصویر کشیده است.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ به کوشش نرگس پدرام توسط انتشارات مدرسه برهان به چاپ رسید. گردآورنده در این چاپ به زندگینامۀ مؤلف، حکایات مثنوی‌الاطفال، تصویرگری کتاب، و مقایسۀ این کتاب با نگار دانش پرداخته است.
۳. اخلاق مظفری: این کتاب تلخیصی است از ادب‌الوجیز للولدالصغیر تألیف ابن مقفع و ترجمۀ خواجه نصیرالدین طوسی که در سال ۱۳۱۶ق/ ۱۲۷۷ش به کوشش میرزا آقاخان نوایی نبیل‌الدوله، به چاپ سنگی رسید. اخلاق مظفری کتابی تعلیمی است که مؤلف آن با بهره‌گیری از آیات قرآنی و احادیث، اشعار فارسی و عربی از متقدمین و عبارات موجز و معروف، مواعظی را برای فرزند خود و دیگر نوجوانان گردآورده و در قالب ۵۷ پند بیان کرده است. این کتاب از نخستین نمونه‌های ساده‌سازی و بازنشر کتب درسی قدیمی برای نوجوانان در دورۀ قاجار محسوب می‌شود.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ به کوشش سید محسن مهرابی به چاپ رسید. گردآورنده، به مسائلی چون ادبیات تعلیمی، ادبیات قاجار و انقلاب مشروطه، معرفی ادب‌الوجیز للولدالصغیر، ساختار و محتوای کتاب، ویژگی‌های ادبی، ترجمۀ اشعار و آیات و عبارت‌های عربی و … پرداخته است.
۴. تربیت: تألیف میرزا تقی‌خان کاشانی، معروف به «حکیم‌باشی» که در سال ۱۲۹۲ق به چاپ سنگی رسید. او از چهره‌های مهم علمی و مطبوعاتی در دورۀ ناصرالدین شاه است که افزون بر انتشار روزنامه‌های «فارس» و «فرهنگ» چندین جلد کتاب نیز نوشته است. پیش از چاپ کتاب، مؤلف آن را با عنوان «رسالۀ تربیت» در سال ۱۲۸۹ق در روزنامۀ «فارس» منتشر کرده بود. وی در این کتاب که اولین کتاب مستقل دربارۀ مسائل تعلیم‌وتربیت در ایران و لزوم اصلاح مدارس است، به نکات تازه و مهمی دربارۀ ویژگی مدارس، روش تدریس، شیوۀ نگارشِ کتب درسی، ویژگی‌های معلم و … اشاره کرده است. موضوع رساله عبارت است از: ۱. شرح حال مؤلف؛ ۲. وضعیت تعلیم و تربیت در ایران؛ ۳. تعلیم‌وتربیت نوین و نظرات اصلاحی میرزا تقی‌خان کاشانی.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ به کوشش اسفندیار معتمدی به چاپ رسید. گردآورنده به مسائلی چون زندگینامه و خدمات و آثار مؤلف، نگاهی به «رسالۀ تربیت»، وضعیت تعلیم‌وتربیت در ایران، اصلاح نظام آموزشی و تعلیم و تربیت نوین، و متن اندرزنامۀ لرد برلی پرداخته است.
۵. گلزار ادبی: سرودۀ سید اشرف‌الدین حسینی، مدیر روزنامۀ «نسیم شمال» که تاریخ چاپ اول مشخص نیست، ولی در سال ۱۳۳۲ق به چاپ دوم رسیده است. کتاب دربرگیرندۀ ۳۳ حکایت منظوم است که شاعر مدعی است از حکایت‌های «لافونتن» و «فلوریان» اقتباس شده است و مدتی در پایه‌های دوم و سوم ابتدایی تدریس شده است. این کتاب اثری مهم و تأثیرگذار در تاریخ ادبیات کودک ایران محسوب می‌شود.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ به کوشش پیوند فرهادی به چاپ رسید. گردآورنده در این کتاب به بررسی زندگینامۀ مؤلف، روزنامۀ «نسیم شمال»، اشعار کودکانۀ «نسیم شمال»، معرفی گلزار ادبی، جایگاه تاریخی گلزار ادبی در شعر کودک، جایگاه تاریخی گلزار ادبی در بازآفرینی حکایات لافونتن، و … پرداخته است.
۶. اخلاق مصور: اثر میرزا ابراهیم‌خان عکاسباشی که در سال ۱۳۲۴ق به چاپ رسید. این کتاب شامل ۱۴۰ حکایت کوتاه اخلاقی است. حکایت‌ها عنوان‌های عربی و فارسی دارند. بیشتر داستان‌ها از زبان حیوانات بیان شده است. در پایان هر حکایت نیز «نتیجه» حکایت آمده است. تصاویر کتاب نیز در جذب مخاطب تأثیرگذار بوده است. جذابیت حکایت‌ها به گونه‌ای است که نه‌تنها مخاطب کودک بلکه مخاطب بزرگ‌سال را هم با شوق وافری به خواندن وامی‌دارد.
این کتاب در سال ۱۳۹۸ به کوشش محمدجواد احمدی‌نیا به چاپ رسید. مطالب گردآورنده عبارت‌است از: میرزا ابرهیم‌خان عکاسباشی، میرزا ابراهیم‌خان سینماگر، میرزا ابرهیم‌خان چایچی، مطبعۀ خورشید، کتابخانۀ مصور، …، تصویرگری و صفحه‌آرایی اخلاق مصور.
۷. رهنمای سعادت: تألیف احمد سعادت حدود سال ۱۳۰۲ است. این کتاب از نخستین کتابهای درسی ویژۀ دختران در مدارس جدید ایران است که در سال‌های پایانی حکومت قاجار تألیف و منتشر شده است.
این کتاب در سال ۱۳۹۸ به کوشش مسعود کوهستانی‌نژاد به چاپ رسیده است. گردآورنده در مقدمۀ کتاب با نگاهی گذرا به چگونگی تأسیس و عمومیت یافتن مدارس دخترانه در ایران، به نخستین آثاری که در دورۀ مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه برای دختران منتشر شده اشاره کرده است. دیگر مطالب این کتاب شامل معرفی و نگاهی به ساختار کتاب، بررسی مضامین، جمع‌بندی مباحث، و فهرست منابع و مطالب کتاب است.
۸. کتاب علی: اثر حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی که در سال ۱۳۱۶ق به چاپ رسید. موضوع کتاب در اخلاق و اصول و فروع دین است. افزون بر محتوای دینی، این کتاب از بعد روایت برای کودکان نیز ارزش تاریخی دارد. کتاب علی نخستین اثری است که شرکت طبع کتب آن را زیر نظر «انجمن معارف» به عنوان کتاب رسمی و درسی مدارس جدید منتشر کرده است. همچنین باید این کتاب را نخستین کتاب درسی دینی در آموزش‌وپرورش نوین ایران و در سال‌های قبل از انقلاب مشروطه دانست.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ به کوشش سید علی کاشفی خوانساری به چاپ رسید. گردآورنده در این چاپ به مطالبی چون زندگینامه، شالوده‌های فکری، آثار و تألیفات، قریحۀ شعری یحیی دولت‌آبادی، انجمن معارف، مدیریت مدارس، معرفی و بررسی کتاب علی، جایگاه کتاب علی در میان کتابهای درسی دینی پرداخته است.
۹. فرائد الادب: تألیف میرزا عبدالعظیم قریب گرکانی در سال ۱۳۰۴ش به چاپ رسید. مؤلف از پیشگامان نظام آموزش‌وپرورش نوین در ایران است. این کتاب پنج دوره دارد و اشعار زیبا و دلنشین، حکایت‌های شیرین و پندآموز و مطالب تاریخی و ادبی مفیدی از متن‌های کهن و گاه آثار برجستۀ معاصر را گردآوری کرده و مطالب مفیدی را به قلم خود بر آن افزوده است. این کتاب سال‌ها به عنوان کتاب درسی (برای دورۀ دبستان و دبیرستان) تدریس شده است.
فرائدالادب در سال ۱۳۹۸ به کوشش محمود برآبادی به چاپ رسید. گردآورنده بعد از مقدمه به زندگینامۀ عبدالعظیم قریب، ویژگی‌های اخلاقی و آثار او، جایگاه فرائدالادب در آموزش زبان فارسی، دوره‌های فرائدالادب، و … پرداخته است. این کتاب شامل دورۀ سوم (مخصوص دانش‌آموزان پایۀ پنجم و ششم ابتدایی) است.
۱۰. چرا به این جهت: تألیف محمد کاظم محلاتی و محمدعلی فروغی که در سال ۱۳۱۹ق به چاپ رسید. چرا به این جهت یکی از نخستین کتابهای علمی ویژۀ کودکان و نوجوانان در ایران است که در دو مرحله از زبان فرانسه به فارسی ترجمه و منتشر شده است. مرحلۀ اول به سعی و کوشش محمدکاظم شیمی در سال ۱۲۹۳ق بخشی از کتاب در روزنامۀ «علمی» به چاپ رسید، سپس در سال ۱۳۱۸ق محمد علی فروغی آن را تکمیل و به صورت کتاب منتشر کرد.
این کتاب در سال ۱۳۹۸ به کوشش نرگس پدرام به چاپ رسید. گردآورنده به مطالبی چون محمدکاظم محلاتی، محمدعلی فروغی، روزنامۀ «علمی»، محمدحسن صنیع‌الدوله، معرفی چرا به این جهت، و … پرداخته است.
۱۱. تسهیل التعلیم: تألیف میرزا حسین مصباح‌السلطنه انصاری که در سال ۱۳۲۵ق به چاپ سنگی رسیده است. این کتاب شامل آموزش الفبا و خواندن است و نویسنده ضمن آموزش الفبا و بیان حکایت‌های متفاوت، به موضوع‌هایی چون مباحث دینی، شیوۀ حفظ کردن مطالب، حواس پنج‌گانه، تعریف ساعت، شبانه‌روز ، و … پرداخته و گاهی نیز از شواهد شعری برای درک بهتر مطالب آموزشی بهره برده است. سبک و سیاق نقاشی‌های تسهیل‌التعلیم به دورۀ دوم انتشار کتاب به شیوۀ چاپ سنگی برمی‌گردد که برای علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزۀ هنر جالب توجه است.
این کتاب در سال ۱۳۹۷ به کوشش سید علی کاشفی خوانساری به چاپ رسیده است. گردآورنده در این کتاب به مطالبی چون نگاهی به پیشینۀ مدارس نوین در ایران، پیشگامان آموزش نوین الفبا، معرفی کتاب، معرفی خاندان مؤلف، مضامین تسهیل‌التعلیم، تقریرات متن، روش‌های آموزش الفبا در دورۀ قاجار، تصویرگری کتاب پرداخته است.
۱۲. سفینۀ طالبی یا کتاب احمد: تألیف عبدالرحیم بن ابوطالب تبریزی «طالبوف»، در سال ۱۳۱۰ق، در دو جلد به چاپ رسید. در سال ۱۳۲۴ق طالبوف تکمله‌ای بر آن نوشت با عنوان مسائل‌الحیات؛ به‌دلیل وجود شخصیت احمد و بهره‌گیری از همان شیوۀ دو جلد قبلی، جلد سوم را نیز کتاب احمد نامیده می‌شود. این کتاب دایره‌المعارف‌گونه است و نویسنده در قالب گفت‌وگوی خود (در جایگاه پدر) با کودکی به نام احمد مجموعه‌ای از اطلاعات عمومی را در حوزه‌های فیزیک، شیمی، پزشکی، صنعت و … به خواننده ارائه می‌کند. در مسائل‌الحیات نیز با شخصیت احمد که مهندسی جوان است و سخنان او که نمادی از تفکر جدید این نسل در دورۀ مشروطیت است، مواجه می‌شویم.
این کتاب در سال ۱۳۹۶ به کوشش حمیدرضا شاه‌آبادی به چاپ رسیده است. گردآورنده مطالبی چون آشنایی با طالبوف، مروری بر وضعیت کودکان ایرانی در دورۀ قاجار، مروری بر سفینۀ طالبی یا کتاب احمد را بررسی کرده است.
۱۳. تاریخ ایران جلد اول تاریخ عالم: تألیف محمد حسین و محمدعلی فروغی در سال ۱۳۱۷ق/ ۱۲۷۸ش. این کتاب نخستین کتاب درسی تاریخ ایران در نظام آموزشی نوین است که با زبانی ساده تهیه شده و چندین دهه مهم‌ترین کتاب درسی در نوع خود به شمار می‌رفته است و در پایۀ دوم مدارس ابتدایی تدریس می‌شد و تأثیر بسیار مهمی بر شکل‌گیری باورهای رایج آن دهه‌ها پیرامون تاریخ باستان ایران گذاشته است.
این کتاب در سال ۱۳۹۸ش به کوشش مسعود کوهستانی‌نژاد به چاپ رسید. گردآورنده مطالبی ازجمله بستر تاریخی تدوین کتاب، شیوۀ تدوین کتاب و سهم هریک از نویسندگان در آن، و نگاهی به موضع‌گیری‌های نویسندگان کتاب را بررسی کرده است.
۱۴. عاق والدین: سرودۀ طبع سراینده‌ای ناشناس است. این کتاب دربرگیرندۀ ۱۴۱ بیت است و از دورۀ قاجار تا دهۀ ۱۳۲۰ از جمله متن‌های درسی و آموزشی مکتب‌خانه‌ها به شمار می‌رفته است. این کتاب پیرامون داستانی دینی ناظر بر پاس‌داشت مقام مادر است. داستان بر محور اهمیت توجه به حقوق مادر و پرهیز از عقوق وی می‌گردد، اما مضمون اصلی آن، شفاعت خاطیان و گناهکاران امت پیامبر اسلام از جانب حسین بن علی (ع) و مضمون‌های فرعی دیگری را نیز دربر می‌گیرد.
این کتاب در سال ۱۳۹۸ به کوشش مهدی فردوسی مشهدی به چاپ رسید. گردآورنده در مقدمه ضمن بررسی ساختار این منظومه و واکاوی ریشه‌های روایی و فولکوریک آن بر تناسب موضوع‌ها و مضمون‌های کتاب برای مخاطبان کودک و نوجوان تأکید دارد. همچنین به مطالبی چون درآمد، جایگاه کتاب، خاستگاه کتاب، درون‌مایۀ کتاب، و تصویرهای کتاب پرداخته است.
فرناز صادقی
منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی