میراث مکتوب- محمد بن شيخ على بن عبدالوهاب بن پيله فقيه اشكورى ديلمى (حدود 1010-1090ق)، ملقب به قطب‌الدين، شيخ‌الاسلام و بهاءالدين، از مشاهير حكما و عارفان اسلامى سده يازدهم قمرى به‌شمار مى‌آيد. او از شاگردان برجسته ميرمحمدباقر داماد و هم‌عصر با حكيمان و عالمان بزرگى چون: فياض لاهيجى، فيض كاشانى، ملا محمدتقى مجلسى و شيخ حرّ عاملى بوده و عالمى جليل، فاضل، عامل، متاله و متبحر در علوم است.
«محبوب القلوب» یکی از مهمترین منابع در زمینه تاریخ فلسفه بوده و مشتمل است بر شرح احوال، اندیشه‌ها و اقوال و آثار انبیاء، ائمه معصومین علیهم السلام، فلاسفه، عرفا، متکلمان و به طور کلی حکمای یونانی و مسلمان. تصحیح جدیدی از این اثر به تازگی به کوشش علی اوجبی و از سوی نشر مولی منتشر شده است. گفت‌وگویی که در ادامه می‌آید درباره این اثر و ویژگی‌های تصحیح جدید آن است.
به عنوان نخستین پرسش بفرمایید تاریخ‌نگاری فلسفه چه فوایدی دارد؟ به ویژه آنکه نظرات فلسفی همیشه حرکت رو به جلو دارد؟
در مقدمه کتاب گفته‌ام که تاریخ هر علمی برای علاقه‌مندان به آن علم بسیار مفید است. تاریخ یک علم یعنی نگاه بیرونی به یک علم کردن و این نگاه بسیار مسئله‌آموز است. از لحاظ روش‌شناسی به مخاطب می‌آموزد که در سیر تاریخی یک دانش از آغاز تا زمان حاضر از چه روش‌هایی استفاده شده و هر کدام تا چه اندازه رهگشا بوده. چه خلاها و نقاط قوتی در آن دانش هست. چه کسانی در دیگران تاثیر گذاشته و نیز کدامین دانشمندان و متفکران از دیگران تاثیر پذیر بوده‌اند. آثاری که مانند «محبوب‌القلوب» روایتگر یک علم هستند؛ در صورتی که گزارش تنها یک گزارشگر و بیننده نباشد، بلکه مؤلف خود صاحب اندیشه باشد، می‌تواند با رویکرد انتقادی به تحلیل اندیشه‌های پیشینیان بپردازد.
اگر ممکن است اشاره‌ای به مهمترین منابع تاریخ فلسفه در زبان فارسی داشته باشید؟
قدیمی‌ترین آثار در حوزه تاریخ فلسفه بنابر دانش اندک من به سده سوم هجری باز می‌گردد. مهمترین آن‌ها دو کتاب آداب الفلاسفة و نیز تاریخ الاطباء و الحکماء اسحاق بن حنین است. به همین ترتیب در سده چهارم می توان به کتاب صوان الحکمة ابوسلیمان سجستانی اشاره کرد. التعریف بطبقات الامم از آثار برجسته سده پنجم هجری است و تاریخ الحکماء قفطی و تتمه صوان الحکمة ظهیرالدین بیهقی از منابع ارزشمند سده ششم به شمار می آیند. در سده هفتم نیز با نزهة الارواح شهرزوری روبه‌رو می‌شویم و در سده هشتم با ترجمه تتمه صوان الحکمة یعنی درة الاخبار و لمعة الانوار منشی یزدی.
از اسامی که برشمردید چنین برداشت کردم که در برخی از منابع به تاریخ اطبا و پزشکان نیز پرداخته شده است؟
بله این بدان دلیل است که شماری از فلاسفه ما پزشک نیز بودند. زیرا بر این باور بودند که یک فیلسوف افزون بر اینکه طبیب جان است باید طبیب جسم نیز باشد. زیرا جسم و جان در یکدیگر تاثیرگذارند.
و اشاره‌ای به قدیمی‌ترین منبع تاریخ فلسفه در زبان فارسی بنمایید؟ چون اگر اشتباه نکنم آن را نیز شما تصحیح کرده‌اید؟
کتاب درة الاخبار و لمعة الانوار که ترجمه کتاب تتمه صوان الحکمة است، قدیمی‌ترین متن فارسی در حوزه تاریخ فلسفه است که سال‌ها پیش آن را تصحیح کردم و به همت انتشارات حکمت در سیمایی جذاب و متین منتشر شد و خوشبختانه به چاپ دوم نیز رسید.
این اثر چه ویژگی‌هایی داشت که توجه شما را بدان جلب کرد؟
چند ویژگی؛ نخست آن که متن اصلی کتاب (یعنی تتمه صوان الحکمة) از منابع مهم فلسفی به زبان عربی بود. از این رو شایسته بود این متن فارسی منتشر شود تا مخاطبان بیشتری از آن بهره ببرند. همچنین به دلیل قدمت آن (سده هشتم) به علاقه‌مندان زبان فارسی یاری می‌رساند تا دریابند دایره واژگان کاربردی در آن دوره چگونه بوده تا شاید هم اینک بتواند به شکوفایی بیشتر زبان فارسی یاری رساند و در معادل سازی‌ها تاثیرگذار باشد.
درباره اهمیت اثر تازه انتشار یافته‌تان یعنی محبوب القلوب قدری توضیح دهید.
این کتاب شاید تنها اثر در حوزه تاریخ فلسفه به زبان فارسی باشد که اولا جامع است یعنی هم به فلاسفه یونان باستان پرداخته و هم به فیلسوفان و حکمای مسلمان. همچنین گوشه چشمی به بزرگان حوزه تصوف و عرفان نیز داشته. جلد پایانی هم به شرح حال ائمه اطهار علیهم السلام و شماری از بزرگان راویان و عالمان دینی پرداخته است.
مترجم تنها به ترجمه متن اصلی بسنده نکرده و چون خود فیلسوف بوده دیدگاه های انتقادی خود را نیز در پایان و یا لابلای شرح حال هر فیلسوف آورده. همچنین محبوب‌القلوب یک پندنامه نیز به شمار می‌آید. زیرا برخی از کلمات قصار فیلسوفان را نیز روایت کرده که در جای خود بسیار قابل تامل و ارزشمند است. به ویژه در دوره معاصر که برخی از مخاطبان به جملات کوتاه علاقه‌مندند.
چرا کیفیت چاپ چنین منبع مهمی، چندان مطلوب نیست و به صورت دیجیتال منتشر شده است؟
من خودم با چاپ دیجیتال به ویژه چاپ منابع مهم موافق نیستم و بیشتر از ناشرانی که علی‌رغم وجود موانع و مشکلات فراوانی که فراروی شان قراردارد که مهمترین آن گرانی کاغذ است، باز ریسک می‌کنند و همچنان کتاب‌های خود را در قالبی شایسته منتشر می‌کنند. اما من نمی‌توانم از ناشر محترم کتابم ایراد بگیرم. زیرا شماری از ناشران نیز در دوران کنونی به ناچار در اثر تنگناهای مالی و … به سراغ چاپ دیجیتال می‌روند و راهی برای ادامه حیات جز این مسیر ندارند. تنها کاستی چاپ این کتاب خطا و کم دقتی صفحه‌آرایی جلد سوم کتاب است. متاسفانه این جلد که در تاریخ امامان معصوم (ع) و سیره عرفا و متصوفه است بر اساس نمونه ماقبل نهایی چاپ شد. از این رو مزین به غلط نامه مستقلی گردید که به کتاب افزوده شده است. ناشر محترم این قول را داده‌اند تا در چاپ بعدی این کاستی هم مرتفع شود.
آیا از آن استقبال شده است؟
این را باید از ناشر پرسید. اما همین برای من بس که در بهمن سال گذشته از سوی داوران محترم موسسه خانه کتاب به عنوان کتاب ماه برگزیده شد.
پس این امید می رود که در جایزه کتاب سال مورد توجه قرار گیرد؟
بعید می دانم در جشنواره کتاب سال بدان توجه شود.
چرا؟
این سخن بگذار تا وقت دگر.
به عنوان پرسش پایانی از آنجا که پیشینه کاری شما نشان می‌دهد هر گاه وارد تصحیح متون یک عرصه می‌شوید سال‌ها به منابع دیگر آن حوزه نیز می‌پردازید. آیا قصد دارید به جز دو کتاب یاد شده به سراغ تصحیح دیگر منابع تاریخ فلسفه بروید؟
پرسش بسیار مهمی است. بله عادت دیرینه این کمترین آن است که هنگامی که به تصحیح متنی سرگرم می‌شوم به سراغ منابع مشابه نیز می‌روم تا به ارزش‌های و کاستی‌های آن پی ببرم. در این راستا با منابع مهم دیگر آن حوزه ناخودآگاه آشنا می شوم و در صورتی که توجهم را به خود جلب کند و زمینه نشر آن مهیا باشد، به تصحیح آن‌ها روی می‌آورم. در حوزه تاریخ فلسفه نیز خوشبختانه تصحیح یکی دیگر از منابع مهم این حوزه به نام خلاصه الحیوان سال‌هاست که به پایان رسیده و ماه گذشته در اختیار نشر طه قرار گرفت تا به زیور طبع آراسته شود. افزون بر آن مشغول تصحیح یکی از متون بسیار مهم تاریخ کلام می باشم که تا به نتیجه نهایی نرسد صلاح نمی‌دانم که درباره‌اش سخن بگویم. نیز دو دایرة المعارف فلسفی (در حوزه فلسفه اسلامی و فلسفه غرب) را سال‌هاست که در دست ترجمه دارم که در صورت به تفاهم رسیدن با ناشری به یاری خدا خبر آن را در اختیار مخاطبان قرار خواهم داد.
به عنوان سخن پایانی اگر نکته‌ای دارید بفرمایید ؟
نخست باید از زنده یاد آیت‌الله نورانی تشکر کنم که این اثر را معرفی و بر تصحیح آن اصرار ورزیدند. خدایش رحمت کناد. اما نکته مهم دیگر اینکه بسیاری از نسخ خطی با ارزش فرهنگ غنی و پربار ایران اسلامی همچنان در کتابخانه‌ها نگهداری می شود. ای کاش در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی ما به تصحیح متون بیش از این بها داده می‌شد. متاسفانه هنوز در برخی موسسات و مراکز دانشگاهی، تصحیح متون کاری کم‌ارزش به شمار می‌آید و در کمال شگفتی بسیار با آن بیگانه‌اند.