میراث مکتوب- کتاب «گشایش و رهایش» ناصرخسرو قبادیانى به تصحیح محمدرضا توکلى صابری از سوی انتشارات معین منتشر شد.
ناصر خسرو، شاعر، ریاضیدان، جهانگرد، حکیم و مبارز ایرانى با دانش‌هاى گوناگون زمان خویش آشنا بوده است و در مدت اقامت در یمگان کتاب‌هایى را در زمینه فلسفه، حساب، الهیات و علوم دینى نوشت و همه عمر پربارش صرف اندیشیدن و نوشتن و مبارزه سیاسى بى امان بر علیه سلجوقیان و عباسیان شد. بررسى دیوان او و اشاراتش به موضوعات مختلف در مورد معارف دینى، ادبى، و علوم گوناگون زمان خود، ملل و نحل، کلام، فلسفه، نجوم، حساب و هندسه و موسیقى نشان از اطلاعات وسیع او در همه این زمینه‌ها دارد.
ناصرخسرو و فردوسى دو شاعر و حکیمى هستند که بیش از هر حکیم و شاعر دیگرى به استفاده از خرد و عقل توصیه و تاکید دارند و در باره خرد شعرهاى زیادى سروده اند. ناصرخسرو حکیم و شاعرى خردگراست و عقل را بنیان همه چیز مى‌داند و مى‌گوید: «اول عقل است و هیچ چیز بر او پوشیده نیست و نشاید که چیزى باشد که عقل مر او را نشناسد، که نام عقل از او بیفتد و نام جهل بر او نشیند».
کتاب «گشایش و رهایش» یکى از آثار ناصرخسرو قبادیانى است که در طى سى پرسش و پاسخ علاوه بر مسایل دینى، کلامى، و فلسفى و هستى‌شناسى به موضوعاتى مانند فیزیک، نجوم، و گیاه شناسى و زمین‌شناسى مى‌پردازد و به این پرسش‌ها پاسخ‌هاى فلسفى مى‌دهد. این کتاب را ناصرخسرو در هنگام تبعید در یمگان نوشته است. در این کتاب ناصرخسرو بعضى پرسش‌هایى را که در زمان خودش بسیار مهم بوده است و قرن‌ها بعد با پیشرفت علم دانشمندان پاسخ صحیح آن را پیدا کردند مى‌پرسد، منتها در زمان او علم و دانش آن قدرها پیشرفته نبوده است. قرن‌ها مى‌بایست بگذرد تا دانشمندانى همانند او در فرهنگ‌هاى مختلف بر روى این پرسش‌ها کار کنند و به تدریج پاسخ آنها را بیابند.
او به بیشتر این پرسش‌ها، چه علوم طبیعى و چه علوم فیزیکى پاسخ‌هاى فلسفى مى‌دهد. ششصد سال دیگر زمان لازم بود تا دانشمندان پاسخ آنها را بیابند. ولى نکته مهم توجه او به امور طبیعى به عنوان یک ناظر دانشمند و دانا و پرسشگرى او است که اهمیت دارد. جنبش علمى که در قرن دوم هجرى در جهان اسلام با ترجمه کتاب‌هایى از زبان‌هاى فارسى، هندى و یونانى به عربى آغاز شده بود در قرن سوم و چهارم همچنان ادامه یافت. در چنین فضایى بود که تعقل و خردگرایى بسیار رواج داشت و نهضت معتزلیان و اسماعیلیه رواج یافت و اخوان الصفا که شاخه فرهنگى اسماعیلیه بودند و با آنها ارتباط داشتند آثار خود را به وجود آوردند.
گسترش و پیشرفت علم و دانش و فلسفه در قرن پنجم هجرى و عصر ناصرخسرو به اوج شکوفایى خود رسید. در زمان ناصرخسرو مخالفت علماء و فقیهان با دانش‌هاى طبیعى و ریاضى مانند پزشکى و نجوم شروع شده بود و ناصرخسرو که خود این علوم را آموخته بود با آن دسته که آنها را «علماء لقبان و فقهالقبان» مى‌نامید و آموختن این علوم را نهى مى‌کردند به شدت مخالفت مى‌کرد و آنها را گمراه و کافر مى‌خواند. در کتاب «جامع الحکمتین» به شدت از این مخالفت ساده اندیشانه آنها انتقاد مى‌کند و مى نویسد اگر پزشکى درمان بیمارى را مى‌داند، مانند کسى است که درمان تشنگى و گرسنگى را مى‌داند و این دانش او سبب کفر او نمى‌شود و او در کار آفرینش خداوند دخالت نکرده است. در کتاب «گشایش و رهایش» ناصرخسرو علت بالا و پایین رفتن ذرات معلق در هوا را به علت اندازه اندازه شان و اثر جاذبه زمین بر آنها مى‌داند و به آن پاسخى فلسفى مى‌دهد. همچنین در این در کتاب در پاسخ به پرسش پانزدهم به دو پدیده مى پردازد که بعدها نیوتون و اینشتن به آن پرداختند که یکى اتاق تاریک (camera obscura) و دیگرى حرکت براونى ( Brownian movement) است. این دو با زبان ریاضى آن را توضیح دادند.
همچنین او در پرسش هفدهم از کتاب «گشایش و رهایش» به چرخه آب در طبیعت و عمل تبخیر و چگالش (ڂئیۦیگڅژئئی) مى‌پردازد. او در برابر این پرسش که چرا وقتى آب رو به پایین مى‌رود بر خاک تکیه دارد و وقتى رو به بالا مى‌رود بر هوا تکیه دارد به شیوه‌اى فلسفى با استفاده از طبایع سعى مى‌کند پاسخ دهد. منشأ همه نسخه‌های خطی و چاپی گشایش و رهایش موجود در ایران فقط از روی نسخه‌ای رونویسی شده است که متعلق به سیدنصرالله تقوی، رئیس دیوان عالی کشور، رئیس دانشکده معقول و منقول، عضو پیوسته فرهنگستان ادب و زبان فارسی، مولف و مصحح بوده است. این نسخه گشایش و رهایش در یک مجموعه حاوی سه کتاب در ١٧٢ برگ و هر صفحه ٢١ سطر دارد. اولین کتاب «کشف المحجوب» ابویعقوب سجستانی است، کتاب دوم «گشایش و رهایش»، و کتاب سوم کتاب کوچکی با عنوان «معرفت آفرینش انسان» است.
هانری کربن، تاریخ کتابت این نسخه را مربوط به قرن ششم می‌داند اما سعید نفیسی با تشخیص او موافق نیست و آن را متعلق به قرن هشتم هجری می‌داند. سعید نفیسی دو دلیل برای این تاریخ می‌آورد، یکی این‌که در پشت ورق اول این نسخه، صاحب آن نوشته است که آن را در سال ٨٠۴ قمری خریداری کرده است و دیگر آن که نوع رسم الخط و کاغذ کتاب مربوط به پیش از سال ٨٠۴ هجری است. از این مجموعه جز رونوشت‌هایی که از آن باقی است هیچ اطلاعی در دست نیست و در فهرست نسخ خطی کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورها دیده نمی‌شود. احتمال زیادی دارد که این نسخه خریده شده و در یک مجموعه خصوصی در ایران یا در خارج از کشور نگهداری می شود. از این نسخه چندبار رونویسی شده و چند رونوشت از آن وجود دارد.
کتاب «گشایش و رهایش» ناصرخسرو قبادیانى به تصحیح محمدرضا توکلى صابری در ۱۷۰ صفحه از سوی انتشارات معین منتشر شد. دکتر توکلى صابرى پیش از این سفرنامه ناصرخسرو را تصحیح کرده است.
منبع: ایبنا