میراث مکتوب- همایش بین‌المللی دو سالانه فرهنگ و زبانهای باستانی با حضور پژوهشگران مختلف از ایران و دیگر کشورهای جهان در دو روز چهارم و پنجم بهمن‌ماه 1400، به‌همت پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌صورت حضوری و وبیناری برگزار شد.
در ابتدای این همایش دکتر یحیی فوزی (معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه) ضمن عرض خیرمقدم به حضار در همایش، ایران‌شناسان و زبان‌شناسان و تشکر از اعضای پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه، به‌خصوص دکتر نصراله‌زاده رئیس پژوهشکده و همچنین تشکر از مدیر علمی همایش از بابت برگزاری سومین دوره از این همایش، گفت: یکی از اهداف پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی بر اساس اساسنامه مصوب آن، پژوهش، بازنمایی و معرفی هویت و میراٍث تمدنی ایرانی اسلامی و تبادل دانش وگفت‌وگوی تمدنی در سطح ملی و فراملی است و این پژوهش با موضوع فرهنگ و زبانهای باستانی، گامی دراین راستا محسوب می‌شود. اصولاً شناخت جهان کهن که به‌واسطه مطالعات باستان و از طریق فرهنگ و زبانهای کهن قابل درک است، می‌تواند در درک عمیق‌تری از هویت امروز ما و پیوند بین سطوح مختلف هویتی بسیار مؤثز باشد و مطالعه فرهنگ، تاریخ زبان‌فارسی و شناخت و بررسی گویش‌های ایرانی دراین ارتباط از اهمیت زیادی برخوردار است.
دکتر فوزی افزود: هویت امروز جامعه ایران در پیوند با گذشته تاریخی، فرهنگی و زبانی آن است و به‌قول علامه شهید مرتضی مطهری تحت تأثیر دولایه ایرانی و اسلامی است که درخصوص لایه ایرانی آن محققان بر وجود مؤلفه جغرافیایی، فرهنگی و زبانی اشاره دارند. درباره مؤلفه جغرافیایی هویت ملی محققان بر گردآمدن مجموعه‌ای از انسان‌ها حول فلات مرکزی ایران اشاره دارند که طبیعتاً این عامل جغرافیایی برای ساکنان این سرزمین، سرنوشت، فرصت‌ها و تهدیدات مشترکی را ایجاد می‌کرد و نوعی همگرایی و هویت مشترک را بین آنها تقویت می‌کرد.
اصولاً فرهنگ ایرانی تحت تأثیر معرفت‌شناسی شرقی و اشراقی‌اندیشی شرقی قرار دارد
او گفت: درباره مؤلفه‌های فرهنگی ایران باستان مؤثز بر این هویت، می‌توان بر مؤلفه‌های معرفت‌شناسانه و جهان‌بینی مشترکی که تحت‌تأثیر آموزه‌های دین زرتشت شکل گرفت و بر آداب و رسوم ایرانیان اشاره کرد که اصولاً فرهنگ ایرانی تحت تأثیر معرفت‌شناسی شرقی و اشراقی‌اندیشی شرقی قرار دارد و اعتقاد به ماورای طبیعت، اهورامزدا، نیروهای خیر و شر و زندگی آن جهانی نتیجه این معرفت‌شناسی است و آداب و رسوم فرهنگی ایرانیان تجلی این نوع معرفت‌شناسی، جهان بینی، انسان‌شناسی و نوع نگرش به نظام سیاسی است که در زبان و ادب فارسی، جشن‌ها و مراسم ملی تجلی یافته است.
دکتر فوزی گفت: به بیان دیگر فرهنگ توحیدی، خداباوری و دین‌مداری، در بین اقوام ایرانی با تأثیر‌پذیری از آموزه‌های دین زرتشت و معرفت‌شناسی و جهان‌بینی شرقی، یکی از مؤلفه‌های مهم هویتی در ایران باستان است که این فرهنگ نوعی هویت و تشخص و تمایز را برای ایرانیان و شرق در مقابل معرفت‌شناسی و جهان‌بینی انسان‌مدار و مادی‌گرایانه غرب و یونان آن‌روز به‌وجود آورده بود. همچنین می‌توان به روحیه ظلم ستیزی و استقلال‌طلبی و پیوند دین و سیاست در ایران باستان اشاره کرد که تداوم آن را تاکنون در تاریخ و سیاست ایران می‌توان به‌خوبی مشاهده کرد.
ایران امروز نیازمند تبارشناسی هویتی و شناخت مؤلفه‌ها و ابعاد فرهنگی پیونددهنده بین گذشته و حال است
فوزی افزود: این رگه‌های فرهنگی مبتنی بر وحدت درونی ادیان توحیدی همان عامل پیونددهنده هویتی ایرانیان با اسلام بود به‌طوری‌که آموزه‌های دینی اسلام برای ایرانیان آموزه‌های ناآشنایی نبود و مابعدالطبیعه‌‌گرایی و اشراقی‌گری ایرانی در اسلام مورد تأکید قرار داشت و اسلام، جهانی متشکل از عرصه مادی و معنوی را ترسیم می‌کرد که جهان ناآشنایی برای ایرانیان نبود، لذا با سرعت و رغبت بخش بزرگی از ایرانیان اسلام را پذیرفتند و تلاش کردند بین هویت ایرانی و هویت اسلامی جدید با محوریت اسلام پیوند برقرار کنند و ایرانی مسلمان تلاش کرد تا بعد از پذیرش اسلام ابعاد مختلف زندگی خود را بر اساس این چهارچوب جدید سامان دهد. براساس این پیوند بود که هویت ایرانی_اسلامی شکل گرفت که تقویت این هویت در ایران امروز نیازمند این تبارشناسی هویتی و شناخت مؤلفه‌ها و ابعاد فرهنگی پیونددهنده و مشترک بین گذشته و حال است.
وی گفت: اما درکنار این عوامل و به‌عنوان عامل مهم دیگر هویت‌ساز در ایران باید به زبان فارسی اشاره کرد که این زبان از جایگاه مهمی بر هویت ایرانیان خوردار است. به‌طوری‌که می‌توان گفت یکی از مؤلفه‌های هویتی و تمدنی ایران اسلامی، فرهنگ و زبان فارسی و ادبیات غنی آن وگویش‌های ایرانی است و به گفته یکی از محققان، این زبان چه در آن روزگارانی که کورش و داریوش بدان سخن می‌گفتند و منشورها و فرمان‌های خویش را بر پیشانی صخره‌ها و ستون‌ها حک می‌کردند، چه آن زمان که فردوسی بزرگ حماسه سترگ خود را با آن می‌سرود تا علایق ملی و فرهنگی را با آن نیرو بخشد و خودشناسی و خودباوری را به ایرانیان نشان دهد، چه هنگامی که مولوی آفریننده بزرگ ادبی عرفانی ایران و جهان آثار خود را با آن سرود تا اصالت دینی و عرفانی را به مردم بیاموزاند، چه هنگامی که حافظ و سعدی ماندگارترین آثار ادبی خود را با آن نوشتند، و چه زمانی که رهبران انقلاب اسلامی ایران از طریق این زبان پیام‌های معنوی، سیاسی و رهایی‌بخش خود را به جهان ارسال کردند؛ همواره نقش اصلی و ویژه‌ای در پایداری و حیات ایرانیان و وحدت ملی ایفا کرده و می‌کند.
زبان فارسی که ما امروز صحبت می‌کنیم، دنباله زبان فارسی میانه است
دکتر فوزی افزود: زبان فارسی از جهات مختلف اهمیت دارد در این زبان، شاهکارهایی به‌وجود آمده که در دنیا کم‌نظیر است. زبان‌شناسان می‌گویند که در دنیا شش‌هزار زبان وجود داردکه در بین آنها تنها چند زبان هست که در آن، آثاری مثل شاهنامه فردوسی، کلیات شمس، کلیات سعدی و غزلیات حافظ به‌وجود آمده باشد. درواقع تعداد زبان‌ها‌یی که آثاری چنین مهم در آنها به‌وجود آمده بسیار محدود است و این افتخار مهمی برای زبان فارسی به‌شمار می‌رود. از دلائل اهمیت زبان فارسی این است که رابط بین اقوام مختلف ایرانی است. ایران کشوری دارای قومیت‌های گوناگون است که هر کدام زبان خاص خود را دارد و رابط بین این اقوام، و هویت‌بخش مشترک آنها زبان فارسی است. فارسی، زبانی است که از نظر سابقه تاریخی گذشته‌اش مشخص است و این برای کمتر زبانی در دنیا حاصل شده.
زبان فارسی که ما امروز صحبت می‌کنیم، دنباله زبان فارسی میانه است که در دوره ساسانی تکلم می‌شده، و زبان دوره ساسانی دنباله زبانی است که در دوره هخامنشی تکلم می‌شده، لذا شناخت این پیوستگی از اهمیت مهمی برخوردار است. به‌عبارت دیگر، زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی کشور ایران، بازمانده زبان فارسی میانه و فارسی باستان است، بنابراین شناخت دقیق و علمی این زبان جزء از راه مطالعه تاریخچه و پیشینه آن امکان‌پذیر نخواهد بود. و در این راستا شناخت عمیق از زبانهای باستانی می‌تواند در شناخت زبان فارسی و ادبیات غنی آن و نیز گویش‌های ایرانی بسیار مؤثز باشد.
او گفت: علاوه بر اینکه فهم فرهنگ و زبانهای باستانی ایران می‌تواند در شناخت بنیادهای زبانی ایران فرهنگی بسیار کمک‌رسان باشد و تقویت آن عامل پیونددهنده بین کشورها و اقوام مختلف حول اشتراکات زبانی خواهد بود امروز زبان رسمی سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان زبان فارسی است. گذشته از اینها، در سه تا چهار قرن پیش، زبان فارسی زبانی بین‌المللی بود و از هند تا جنوب اروپا، زبان فارسی، زبان ادبی بود و در یک نگاه گسترده‌تر می‌توان گفت، زبانهای ایرانی که یکی از شاخه‌های زبانهای هندوایرانی است، عامل پیونددهنده تمدنی بین کشورها و مناطق ایران، افغانستان، تاجیکستان، بخشی از پاکستان، کردستان ترکیه، کردستان عراق و بخش‌هایی از آسیای میانه و قفقاز است و زبان‌ها و گویش‌هایی که اکنون در مناطق مختلف ایران و کشورهایی نظیر تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، هندوستان و بخش‌هایی از عراق، سوریه، ترکیه و حتی قفقاز به آنها تکلم می‌شود و به لحاظ وراثتی از بازماندگان زبانهای کهن ایرانی هستند، لذا درک عمیق‌تر از زبانهای باستانی و کهن ایران به‌عنوان بنیاد زبان فارسی امروز از اهمیت خاصی برای برقراری پیوند عمیق‌تر بین این کشورها و مناطق برخوردار است.
زبان فارسی همیشه چون حلقه‌ای مرئی و نامرئی، هویت فرهنگی و ملی مردم ایران و اقوام آن‌را به‌یکدیگر پیوند داده
معاون پژوهشی پژوهشگاه در خاتمه سخنانش گفت: درحقیقت زبان فارسی همیشه چون حلقه‌ای مرئی و نامرئی، هویت فرهنگی و ملی مردم ایران و اقوام آن‌را به‌یکدیگر پیوند داده و همچنان عامل اصلی وحدت ملی ایرانیان است، لذا حفظ و تقویت آن با شناخت بنیادها و گویش‌ها و ادبیات غنی آن وظیفه‌ای سترگ بر دوش همگان و وظیفه‌ای ملی برای پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و این همایش وزین خواهد بود که امید است بتواند با استفاده از نظرات اندیشمندان و مشارکت‌کنندگان به اهداف مورد نظر خود دست یابد و در تعمیق و گسترش این دانش و به‌صورت خاص ارائه آخرین دستاورهای محققان درحوزه فرهنگ و زبان باستانی ایران قدم‌های مؤثری بردارد تا بتوان از این دستاورها برای پیوند بین گذشته و حال و تقویت هویت ملی درایران اسلامی سود برد.
دکتر زرشناس: فرهنگ روح یک تمدن است و فرهنگ ایران حتی در فلسفه غربی هم متجلی است
در ادامه دکتر زهره زرشناس، دبیر علمی همایش درباره برگزاری این همایش، طی سخنانی گفت: ایران، به‌عنوان وارث تمدنی کهن، نقش به‌سزایی در ایجاد و شکل‌گیری تمدن جهانی و نیز تعیین مسیر تاریخ بشر داشته است. لذا، شناخت و شناساندن این تمدن از اهمیت شایانی برخوردار است. فرهنگ روح یک تمدن است و فرهنگ ایران حتی در فلسفه غربی هم متجلی است؛ چنان‌که هگل، فیلسوف نامی آلمانی، ایران را نماینده راستین انتقال تاریخ از شرق به غرب می‌داند و بر نقش پررنگ آن در گسترش تمدن بشر تأکید می‌کند. یکی از مهم‌ترین شاخص‌های این فرهنگِ غنی، زبان فارسی است که یکی از ارکان اساسی هویت ملی ماست.
او افزود: خوشبختانه، از دوره میانه و باستانِ زبان فارسی اسناد و نوشته‌های بسیاری در دست است. افزون بر زبان فارسی، از دیگر زبانهای دوره باستان و میانه نظیر اوستایی، سغدی، خوارزمی، ختنی، و بلخی نیز اسناد بسیاری موجود است. همچنین، ایران از تنوع زبانی و گویشیِ حائز اهمیتی برخوردار است که در نقاط دیگر جهان کمتر مشاهده می‌شود. مطالعه این اسناد و متون و شناختِ این زبان‌ها و گویش‌ها، ما را در شناختِ بیشتر فرهنگ و تمدنِ این سرزمین و نیز تقویت زبان فارسی یاور و راهنماست.
وی گفت: باوجود موفقیت‌هایی که در سال‌های اخیر از لحاظ کمّی و کیفی در گسترش مجموعه ایران‌شناسی و زبان‌شناسی به‌طورکلی، و فرهنگ و زبانهای باستانی به‌طور خاص، در کشور حاصل شده است، هنوز مسیری طولانی و پرفرازونشیبی پیش‌روی این جامعه علمی قرار دارد. حقیقت امر این است که این جامعه علمی باید نشان دهد، عزم و توان این را دارد که در جهت برطرف‌کردن نیازهای علمی و پژوهشیِ حال و آینده کشور گام بردارد.
تأکید به همایش‌های دوسالانه فرهنگ و زبانهای باستانی
دکتر زرشناس تأکید کرد: پژوهش و تحقیق درباره این متن‌های ارزشمند باستانی و ترجمه، انتشار، و اشاعه آنها و نیز کمک به حفظ و ماندگاری زبان‌ها و گویش‌های ایران، از طریق ثبت و ضبط، توصیف، تحلیل و تبیین آنها، در راستای بومی‌ترکردن این دانش‌ها و نیز رشد و اعتلای آنها در ایران می‌تواند بسیار مؤثر باشد. به‌منظور آشنایی با آخرین دستاوردهای پژوهشی در زمینه فرهنگ، زبان‌ها، و متون ایرانی باستان، میانه و نو؛ همچنین بررسی گسترده زبانهای ایرانی به‌عنوان یکی از عوامل پیوند میان ملت‌های جهان ایرانی؛ و نیز ایجاد انگیزه در پژوهشگران جوان برای مطالعه بیشتر و ژرف‌تر در عرصه زبان‌شناسی ایرانی و ایران‌شناسی، همایش‌های دوسالانه فرهنگ و زبانهای باستانی برنامه‌ریزی و برگزار شده است.
نخستین دوره این همایش در سال 1396 در روزهای 1 و 2 خرداد به میزبانی دانشگاه شهید بهشتی و دومین دوره آن در روزهای 10 و 11 اردیبهشت 1398 به میزبانی دانشگاه تهران برگزار شده است. در دادوستدهای علمی به‌منظور آگاهی از تحولات علمیِ جهان و نظریات جدید، به‌کارگیری ابزارهای علمی و ارتباطی از ضرورت بسیاری برخوردار است و برگزاری همایش‌های بین‌المللی یکی از بهترین اقدامات، در این زمینه، می‌تواند باشد. ازاین‌رو در راستای دستیابی به این هدف، از استادان صاحب‌نام این حوزه و از ایران‌شناسان نامی جهان برای ارائه سخنرانی دعوت به‌عمل آمد، که مورد قبول گروهی از آنان قرار گرفت. جای بسی خوشبختی‌است که در این همایش از سخنرانی‌های ارزنده استادان و دانشمندان کشورهای گوناگونی چون آلمان، انگلستان، ایتالیا، کانادا، فرانسه و چین در کنارِ استادان، صاحب‌نظران، و پژوهشگران ایرانی بهره‌مند خواهیم شد.
تشکر و قدردانی
دبیر علمی همایش تصرح کرد: استادان، همکاران، دانشجویان و دوستان بسیاری با ما همکاری کرده‌اند و ما را یاری رسانده‌اند که مجال نام‌بردن از یکایک آنان در این مختصر نیست؛ از همه آنها از صمیم قلب سپاسگزارم که مرا وام‌دار محبتشان کرده‌اند. مراتب امتنان خود را از جناب آقای دکتر نجفی، ریاست محترم پژوهشگاه، و از جناب آقای دکتر فوزی، معاون محترم پژوهشی پژوهشگاه، و همکاران محترم حوزه ریاست و معاونت پژوهشی ابراز می‌دارم. از جناب آقای دکتر قنبرلو، معاون محترم مالی و اداری پژوهشگاه و همکاران محترمشان، از سرکار خانم دکتر احدی، مدیر محترم اداره روابط عمومی که همکار ما در گروه زبان‌شناسی نیز هستند، و همکاران محترمشان و جناب آقای مهندس صالحی، مدیر محترم بخش مدیریت فنّاوری اطلاعات و همکاران محترمشان، که برای حُسن اجرای این همایش بسیار کوشیده‌اند، بی‌نهایت سپاسگزارم.
زرشناس گفت: جناب آقای دکتر نصراله‌زاده، رئیس محترم پژوهشکده زبان‌شناسی، و سرکار خانم دکتر گشتاسب، مدیر محترم گروه فرهنگ و زبانهای باستانی که دبیران اجرایی همایش نیز هستند، نهایت مساعدت را برای برگزاری همایش مبذول داشتند؛ از ایشان که همواره یاور و مددرسان بوده‌اند، از صمیم قلب تشکر می‌کنم. از ُبن جان به فردفرد همکارانم در پژوهشکده زبان‌شناسی، که به پشت‌گرمی آن عزیزان می‌توان به برگزاری این همایش امیدوار بود، ادای احترام می‌کنم.
او ادامه داد: سرکار خانم دکتر شبنم مرزیجرانی، از دانشجویان گروه زبانهای باستانی پژوهشگاه، در چند ماه اخیر برای هماهنگی و برگزاری جلسات، آماده‌کردن چکیده‌ها و اصل مقالات و انجام امور مختلف و متنوع همایش کمک‌های بسیار مؤثر و شایانی کرده‌اند که ستودنی است؛ و جناب آقای دکتر شاهین آریامنش، همکار ما در پژوهشکده زبان‌شناسی، نقش بسیار شایسته‌ای در گردآوری و هماهنگ‌کردن چکیده مقاله‌ها در مجموعه چکیده مقالات همایش و به‌طورکلی در هماهنگی‌های مربوط به همایش داشته‌اند؛ از این عزیزان بی‌نهایت سپاسگزارم. سرکار خانم اکرم نوری، از دانشجویان گروه زبانهای باستانی پژوهشگاه، ویرایش چکیده مقالات همایش را از سر لطف بر عهده داشته‌اند و ما را وام‌دار محبتشان کرده‌اند؛ از ایشان تشکر می‌کنم. خوشبختانه با تلاش شبانه‌روزی همکاران محترم پژوهشکده و پژوهشگاه، به‌ویژه سرکار خانم دکتر شبنم مرزیجرانی و جناب آقای دکتر شاهین آریامنش و همکاران محترمشان، مجموعه چکیده مقالات سومین همایش دوسالانه فرهنگ و زبانهای باستانی آماده شده است.
ادامه همایش
دکتر ژاله آموزگار، استاد فرهیخته فرهنگ و زبانهای باستانی و دکتر محمدتقی راشدمحصل، استاد سرشناس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از سخنرانان آیین گشایش همایش بودند.
دکتر نیکلاس سیمز-ویلیامز، دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی، دکتر ووتر هنکلمن، دکتر سمرا آذرنوش، دکتر چنگیز مولایی، دکتر محمد شکری فومشی، دکتر فرزانه گشتاسب و دکتر مسعود قیومی، شماری از سخنرانان روز نخست همایش بودند که درباره فرهنگ، زبان و باستان‌شناسی و تاریخ ایران به سخنرانی پرداختند.
در روز دوم همایش نیز دکتر محمود جعفری دهقی، دکتر مجتبی منشی‌زاده، دکتر محمد حسن‌دوست، دکتر سیروس نصراله‌زاده، دکتر شاهرخ رزمجو، دکتر مثیم لباف، دکتر شاهین آریامنش، دکتر حمیدرضا دالوند و دکتر عسکر بهرامی به سخنرانی پرداختند.
برای دریافت چکیده مقاله‌های همایش کلیک کنید.
منبع: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی