میراث مکتوب – نشست نقد و بررسی کتاب خلاصة الاشعار و زبدة الافکار (بخش خراسان) تألیف میرتقی الدین کاشانی به تصحیح عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی با همکاری مرکز پژوهشی میراث مکتوب و دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد روز سه شنبه 12 اسفند برگزار شد.
در این نشست که با حضور دکتر محمدرضا راشد محصل، دکتر سلمان ساکت و جمعی از دانشجویان دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، بهروز ایمانی با موضوع «مؤلفه های تذکره نویسی در خلاصة الاشعار با تأکید بر بخش خراسان»، سید امیر منصوری با موضوع «فرآیند تکمیل تذکرۀ خلاصة الاشعار توسط تقی الدین کاشی» سخنرانی کردند. متن سخنرانی دکتر محمود فتوحی با عنوان «نقش خلاصة الاشعار در معرفی مکتب وقوع» نیز توسط دکتر مریم صالحی نیا قرائت شد.
دکتر سلمان ساکت که دبیری این نشست را بر عهده داشت در آغاز به معرفی خلاصه الاشعار میر تقی‌الدین حسینی کاشی پرداخت و بیان کرد که خلاصه الاشعار مفصل‌ترین تذکرۀ شعرای فارسی است، سپس سیر تاریخی نوشته‌ها، مقالات و ویژه‌نامه‌های منتشر شده توسط محققان سدۀ حاضر در باب این تذکره را ذکر کرد و تصحیحات بخش‌های مختلف آن را برشمرد و از زندهیاد احمد گلچین معانی، علی میرافضلی، عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنموئی، جواد بشری، نفیسه ایرانی، امّ‌البنین صادقی و دکتر علی‌اشرف صادقی یاد کرد.
در ادامه بهروز ایمانی، عضو مرکز پژوهش‌های کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی سخنرانی خود را با عنوان «مؤلفه‌های تذکره‌نویسی در خلاصه الاشعار تقی کاشی با تأکید بر بخش خراسان» ایراد کرد. او در سخنان خود به جایگاه میر تذکره در میان تذکره‌نویسان ادبیات فارسی اشاره کرد و از عمر پنجاه ساله‌ای که وی در تهیۀ تذکره صرف کرده سخن گفت. او خاطرنشان ساخت میر تذکره برای تهیۀ خلاصه‌ای از شعر سخن‌سرایان مدقّانه به مطالعۀ دیوان‌ها و سفینه‌های شاعران پرداخته است و هرچه را که در دست نداشته با واسطه و خواهش از دوستان، از دورترین نقاط تهیه کرده و یا خود به سفر رفته تا دیوانی را ببیند و گزیده‌ای از آن گرد آورد و با رعایت قالب اشعار آن‌ها را در تذکرۀ خویش ثبت کند که با این کار خود به یکی از مهمترین آبشخورهای اطلاعاتی در بازنگری و تکمیل تاریخ ادبیات فارسی مبدّل شده است.
ایمانی افزود: تقی کاشی هنگام نگارش بخش معاصرین تذکرۀ خویش بارها برای دیدن برخی از شاعران به شهرهای مختلف سفر کرده است و به طور مثال در اصفهان مقیم شده تا اشعار امیر جلال الدین حسن اصفهانی را در تذکره درج کند و یا در هزار و ده هجری به همدان و نهاوند رفته است و با شکوهی همدانی دیدار کرده است.
ایمانی در ادامه به مکاتبات میر تذکره با شاعران برای دریافت گزیدۀ شعری از او اشاره کرد و یکی دیگر از آبشخورهای تقی الدین کاشی را اشعاری دانست که شاعران برای باقی ماندن نامشان به او ارسال می‌کردند تا در تذکره ثبت کند و از نمونۀ این شاعران به مردمی و مخلصی مشهدی اشاره کرد.
بهروز ایمانی در بیان شیوۀ تحقیقی میر تذکره بیان کرد که او اشعار شاعران را به دقت مطالعه می‌کرده و هرجا اطلاعات زندگی‌نامه‌ای از ایشان می‌دیده در تذکره درج می‌کرده چنانکه درمورد لامعی جرجانی، قطران ارموی و عبدالواسع جبلی این رویه را به انجام رسانده است.
همچنین ایمانی از نگاه نقادانۀ میر تذکره نسبت به تذکره‌های پیش از خود سخن گفت و بیان کرد که تقی کاشی در موارد بسیار فراوان به نقد اطلاعات موجود در تذکرۀ دولتشاه سمرقندی پرداخته است و مغشوش بودن اطلاعات او را بیان کرده است.
وی در پایان از زحمت مصححان بخش خراسان خلاصه الاشعار یعنی آقایان عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنموئی برای تصحیح و عرضۀ این بخش از تذکره و ارائۀ آن به جامعۀ ادبی فارسی‌زبانان تشکر و قدردانی کرد و برخی نکات و خطاهای راه‌یافته در تصحیح این بخش از خلاصه الاشعار را گوشزد کرد و گفت مصححان گرامی در باب نسخههای مورد استفاده در تصحیح کتاب را به طور کامل معرفی نموده‌اند و نیز از دستنویس‌های مورد وثوقی چون نسخۀ شمارۀ 982 و همچنین نسخۀ خطی شمارۀ 244 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی که به خط میر تذکره است استفاده نکرده‌اند درحالی‌که می‌توانستند با مراجعه به این دو دستنویس بسیاری از خطاهای ناشی از ارجاع به یک نسخه در تصحیح را برطرف نمایند. او خاطرنشان کرد که مصححان محترم بخش خراسان به هیچ روی به نسخۀ مورخ 1038ق. کتابخانۀ ایندیا آفیس مراجعه نکرده‌اند تا دریابند بخش خراسان این دستنویس به‌جای 31 شاعر شامل احوالات 55 شاعر است و عملاً 24 شاعر از قلم مصححان افتاده است که می‌باید در تجدید نظرهای بعدی برطرف شود.
پس از بهروز ایمانی، دکتر مریم صالحی‌نیا متن سخنرانی دکتر محمود فتوحی را که به دلیل سفر به تهران در جلسه حضور نداشت ارائه کرد. عنوان سخنرانی دکتر فتوحی چنین است: «بیان نقش خلاصة الاشعار در معرفی مکتب وقوع». دکتر فتوحی در متن سخنرانی خود گفته بود: تذکرۀ خلاصه الاشعار مُدافع و مُروج اصلی طرز وقوع در پایان قرن دهم و اوایل قرن یازدهم است و سپس این مدعا را به واسطۀ پنج دلیل تبیین کرد این پنج دلیل عبارت است از:
1) معرفی بیشترین تعداد شاعران وقوعی: در این مبحث با ذکر آمار شاعران وقوعی در این تذکره نسبت به سایر تذکره‌های هم عصر خویش بیان کرد که میر تذکره فعال‌ترین فرد در گردآوری ترجمۀ احوال شاعران وقوعی نسبت به تذکره‌های تحفۀ سامی، هفت اقلیم، عرفات العاشقین، مجمع الخواص، منتخب التواریخ و میخانه است.
2) گزینش دقیق نمونۀ شعرهای وقوعی دومین دلیل دکتر فتوحی در تبیین ادعای ایشان بود که در آن بیان داشت میر تذکره طبعی وقوع دوست داشته و به همین جهت معتبرترین شخص در میان ارباب تذکره است که دست به گزینش اشعار وقوع‌گویان زده است.
3) صورت‌بندی نظریۀ عشق مجازی و جمال پرستی، محمود فتوحی با بسط این سخن که تقی کاشی با تألیف مقدمۀ خلاصة الاشعار در تبیین عشق مجازی درواقع پدیدآورندۀ بیانیۀ یک سبک ادبی است و این امر در میان تذکره‌نویسان فارسی تا کنون دیده نشده است.
4) ارائۀ اطلاعات در باب رفتارها و حالات شاعران وقوعی، از دلایل دیگر دکتر فتوحی در روشن ساختن مدعای سخنش بود و در توضیح آن به ذکر اصطلاحات مختصّ به سبک وقوع‌گویان مانند «طریق محبت، طور مودت، کشف حالات عشق، نکات معشوقی، نکات حالات عشق، ابیات دقایق عاشقی» پرداخت و گفت که تمامی این اصطلاحات در خلاصة الاشعار تقی کاشی در مواضع مشخص و مربوط به وقوع‌گویان به کار رفته است.
5) معشوقه‌سازی برای شاعران قرون پیشین آخرین استدلال دکتر فتوحی برای اثبات مدعای فتوحی بود و آن را اینچنین مطرح کرد که چون تقی کاشی می‌خواسته عشق‌های مجازی روزگار خود را امری عادی در سنت ادبی قدما جلوه دهد در مواردی دست به ساخت حکایات عاشقانه برای متقدمین زده است.
دکتر فتوحی در پایان بیان داشت که میزان درج شاعران وقوعی در بخش معاصرین خلاصة الاشعار و گزینش‌های وسیع میر تذکره از این سبک ادبی این اندیشه را به ذهن متبادر می‌کند که تقی کاشی برای جاودانه کردن شاعران این سبک اقدام به درج نام و شعر ایشان در تذکرۀ خویش کرده است.
در پایان این نشست سید امیر منصوری، دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد به ارائۀ بحث خود در باب فرایند تکمیل خلاصه الاشعار پرداخت و طی آن بیان کرد که میر تذکره از منابع متعددی در تألیف تذکره بهره جسته است و نام برخی مانند چهار مقالۀ نظامی عروضی سمرقندی و یا المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس قیس رازی و بسیاری دیگر را در تذکرۀ خویش به صورت صریح بیان کرده است اما به برخی منابع خویش مانند مجالس العشاق کمال الدین حسین گازرگاهی اشاره نمی‌کند ولی در موارد کثیره از این منبع در تألیف مقدمه استفاده می‌کند و اساساً مقدمۀ میر تذکره در باب عشق صورت گسترش یافتۀ مقدمۀ مجالس العشاق است.
در ادامه منصوری به اصلاح برخی مندرجات ناصواب تصحیح بخش خراسان از جمله «مبحث فضل مروزی» مندرج در صفحۀ 185 متن چاپی اشاره کرد و بیان داشت که صورت صحیح آن «منتخب فضل مروزی» است، سپس موارد بسیاری از روایت‌های آغازین خلاصة الاشعار را ذکر کرد که با وجود وقوعی‌گوی بودن شاعر در ایران و سفر او به هند و تغییر طرز شاعری از هند اشعار نازک‌خیالانۀ خود را برای میر تذکره ارسال داشته و وی نیز در بیاض‌ها همان‌ها را ثبت کرده است چنانکه در مورد ظهوری ترشیزی این اتفاق روی داده است. همچنین منصوری چالش اصلی مصحح خلاصه الاشعار بخش خراسان را عدم ارجاع به دستنویس‌هایی بیان کرد که صورت‌های اولیۀ انتخاب‌ها و ترجمۀ احوالات شاعران را شامل بوده و مصححان بخش خراسان فقط با ارجاع به بیاض از بسیاری اطلاعات مفید فایده برای تاریخ ادبی درگذشته‌اند و در شمار نمونه‌های خود از مردمی مشهدی، نظیری نیشابوری و ثنائی مشهدی یاد کرد که مصححان بخش خراسان به روایت‌های آغازین میر تذکره که حاوی اطلاعات آغاز حیات شاعری بسیاری از گویندگان بوده و انتخاب‌های ابتدایی او از اشعار شاعران است اشاره نکرده‌اند و آنچه را که مربوط به آخرین بازبینی میرتذکره در نسخۀ 1013ق. بوده است را در متن چاپی ثبت کرده‌اند.
در پایان منصوری بیان کرد که میزان انتخاب اشعار در تذکرۀ تقی کاشی تابعی است از قدرت شاعری سخنور، سازگاری وی با طبع تقی کاشی و نیز در دسترس بودن دیوان وی چنان که مشاهده می‌شود در بخش خراسان میزان اشعار شاعرانی مانند ظهوری ترشیزی با 80 صفحۀ چاپی و نظیری نیشابوری با 140 صفحه شعر، نشان از جایگاه برتر ایشان در شاعری است و همین امر موجب شده تقی کاشی ابیات بیشتری از ایشان در تذکره درج کند و البته این موضوعی است که در نسخههای مختلف متفاوت است و در مورد دو شاعر ذکر شده ناشی از تکمیل طبع شاعری ایشان و نام آوار شدن ایشان در افواه بوده است.
در پایان استاد محمدرضا راشد محصل از مقام علمی و جهد شاعر ملی ایران آقای عبدالعلی ادیب برومند یاد کرد در احیای یکی دیگر از آثار زبان فارسی ستود و ارائۀ این کار در دهۀ دهم از حیات ایشان را دلیلی بر همّت بالای آقای عبدالعلی ادیب برومند دانستند.
در خاتمه از سوی معاونت پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی لوح تقدیری برای سپاس از زحمت سخنرانان به ایشان ارائه شد.
شایان ذکر است در حاشیه این جلسه بخش‌های مختلف خلاصة الاشعار که توسط مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ شده است با تخفیف ویژه به دانشجویان ارائه شد.
گزارش تصویری این نشست را اینجا ببینید.
گزارش این نشست در روزنامۀ خراسان/ اینجا