میراث مکتوب- مراسم رونمایی و معرفی کتاب «غوغای تبریز» عصر پنجشنبه 16 مردادماه 1404 با حضور غلامعلی پاشازاده، حسن حضرتی استاد دانشگاه تهران به همراه باقر صدری نیا و عباس قدیمی اساتید دانشگاه تبریز در بنیاد پژوهشی شهریار تبریز برگزار شد.
غوغای تبریز مجموعه گزارش‌های نگارنده‌ای ناشناخته است که به رخدادهای دوران مشروطه خواهی در تبریز از مرگ ناصرالدین شاه تا جنگ اول جهانی می پردازد.
باقر صدری نیا، استاد گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز در این جلسه با بیان اینکه کتاب غوغای تبریز گام بزرگی در مشروطه شناسی برداشته است، گفت: نویسنده یکی از اصناف شهر تبریز است که گزارش دقیق و روزانه از رخدادهای تبریز در اوج تحولات مشروطه در تبریز ارائه می‌دهد.
وی افزود: این کتاب با تقسیم محلات تبریز به بیطرفان، حامیان استبداد و مشروطه خواهان، تصویر جامعی از موضع دقیق و روشن هریک از آنان نشان می‌دهد.
صدری نیا با اشاره به اینکه نگارنده ناشناس این متون در اردوگاه مشروطه‌خواهان و مستبدین مسئولیتی ندارد، اعتقاد دارد: به نظر می‌رسد وی در عین حال که با آرمان‌های مشروطه‌خواهان همدلی دارد، گاه از عملکرد آنان و گاه از عملکرد مستبدین انتقاد می‌کند.
وی با بیان اینکه این کتاب تصویری دقیق از بازیگران مشروطه در تبریز ارائه داده اظهار داشت: نویسنده به خوبی ستارخان و باقرخان را می‌شناسد و به شجاعت‌های سردار ملی در ایام محاصره خانه‌اش پرداخته است.
صدری نیا در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه «غارت خانه‌ها» یکی از عادات مرسوم آن زمان بود اظهار داشت: منع غارت اموال و توجه به امنیت و تامین نیازهای زندگی مردم توسط آزادیخواهان یکی از نکات جالب کتاب است.
این استاد دانشگاه، افشای نقش برخی از خاندان‌های حامی نیروهای استبداد را نیز از دیگر موارد قابل توجه این کتاب دانست و تصریح کرد: بر اساس این وقایع نگاری، خاندان چلبیانلو به ظاهر در حمایت از قشون محمدعلی شاه وارد تبریز شده بود اما هدف اصلی آنها غارت تبریز بود.
رسالت مورخان کشف داده های جدید است
حسن حضرتی استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر تحولات عصر مشروطه نیز به عنوان یکی دیگر از سخنرانان این جلسه اظهار داشت: این کتاب ماحصل تصحیح نسخه‌ای است که تاکنون از وجود آن خبر نداشتیم اما اطلاعات ارزشمندی از دوران مشروطه به ما ارائه می‌دهد.
وی با بیان اینکه کشف اسناد و داده‌های تاریخی جدید باید دغدغه اصلی مورخان و پژوهشگران باشد عنوان کرد: اگر این اتفاق نیفتد مطالعات تاریخی گرفتار تکرار شده و از اهمیت آن می‌کاهد.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: متاسفانه بخشی از تلاش اساتید تاریخ به ویژه در دانشگاه‌های کشور صرف بحث در حوزه نظریه‌های سیاسی و جامعه شناسی شده و از وظایف خود مبنی بر کشف داده‌های جدید غافل شده‌اند.
حضرتی با تاکید بر اینکه کشف اسناد و اطلاعات جدید رسالت مورخ است، تصریح کرد: این دقیقاً کاری است که دکتر غلامعلی پاشازاده انجام داده و با شناسایی و تصحیح متنی جدید در مورد رویدادهای مشروطه داده‌های جدیدی ارائه کرده است.
این پژوهشگر تاریخ مشروطیت مشاهدات عینی نویسنده را مهمترین وجه این کتاب دانست و افزود: این کتاب مجموعه‌ای از مشاهدات عینی و بازگویی اخباری است که فرد از طریق تجربیات مستقیم، نقل قول‌های مستند و حتی روزنامه‌ها ثبت کرده و با نگاه محلی و جزیی نگر مستند کرده است.
وی با اشاره به اینکه غوغای تبریز به روابط ایران و عثمانی در عصر مشروطه پرداخته و داده‌های زیادی در این باره ارائه کرده است، گفت: جالب اینکه در یک مطالعه تطبیقی، مشاهدات کتاب با اسناد مشروطه ایران از نگاه عثمانی همخوانی دارد.
حضرتی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه در این کتاب نقش و اهمیت «تلگراف» بیش از پیش نمایان شده خاطرنشان کرد: به همین خاطر است که مشروطه را جنبش تلگراف می‌خوانند همانگونه که برخی پژوهشگران انقلاب اسلامی را انقلاب «کاست» عنوان کرده‌اند.
وی در تشریح این اصطلاح گفت: پیام‌های علما، انجمن‌های آزادیخواه و…. از طریق تلگراف منتقل و در رسانه‌های آن دوران منتشر می‌شد.
حضرتی با بیان اینکه ما همچنان در فرایند مشروطه خواهی هستیم اظهار امیداوری کرد که روزی در این کشور قانون جای فرمان را بگیرد تا چرفتار مشکلاتی چون بی آبی، بی برقی و … نباشیم.
مشروطه مساله ایران نشد و پروژه‌ای ناتمام ماند
همچنین عباس قدیمی قیداری، استاد تاریخ دانشگاه تبریز نیز در این جلسه، مسئله ندانستن مشروطه در عرصه ملی را مهمترین چالش این تحول مهم تاریخ معاصر ایران خواند و گفت: برای نخستین بار احمد مجدالاسلام کرمانی تلاش کرد تا مشروطه را به مسئله ایران تبدیل کند و اما هشدارهای وی به آیندگان مورد توجه قرار نگرفت.
وی با بیان اینکه سه جریان عمده در کشور باعث شد هشدارهای او مانع از تبدیل مشروطه خواهی به مسئله ایران باشد، گفت: گفتمان پهلوی، جریان چپ مارکسیستی و جناح مذهبی مخالف مشروطه مانع از توسعه مشروطه خواهی در سراسر ایران شد.
مدیر سابق گروه تاریخ دانشگاه تبریز حاصل این مقاومت‌ها را تهی شدن نمادهای مشروطه عنوان کرد و افزود: در دوران پهلوی رکن مجلس تاثیرگذاری خود را از دست داد و بدین ترتیب مشروطه به پروژه‌ای ناتمام تبدیل شد.
وی کتاب غوغای تبریز را در ادامه جنبش رخدادنامه نگاری افرادی چون شیخ الاسلام تبریزی، اسدالله ضمیری، میرزا فضل‌علی آقا تبریزی، ابراهیم خان شرف الدوله باغمیشه ای، ثقه اسلام و … دانست و گفت: کسانی اخبار و رویدادهای روزانه را ثبت کرده‌اند مسئولیت اجتماعی خود را درک و به خوبی نقش خود را در این حوزه ایفا کرده‌اند.
قدیمی با تاکید بر اینکه روزنامه خاطرات، منابعی ارزشمند در تاریخ به شمار می آید گفت: این نوشته‌ها برای رهایی از کلان روایت‌های کلیشه‌ای از دوران مشروطه اهمیت ویژه ای دارند.
این استاد رشته تاریخ دانشگاه تبریز امکان مطالعات مقایسه‌ای و تطبیقی را از دیگر نتایج این متون عنوان کرد و گفت: «غوغای تبریز» ثابت می کند مطالعه درباب مشروطه تمام نشده و حتی ممکن است منابع جدید برخی مطالب قبلی را اصلاح کند.
وی با بیان اینکه پیکار و چکاچک روایت‌ها می‌تواند مطالب قریب به واقع را از دل تاریخ بیرون بکشد اظهار داشت: باید به دل حاشیه‌ها و محلات و مناطق رفت و از کلان روایت‌ها رهایی یافت تا بدین طریق دامنه آگاهی از تحولات بیشتر شود.
غوغای از تبریز برخاست
غلامعلی پاشازاده عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز و مصحح غوغای تبریز در ادامه این نشست در خصوص دلیل نامگذاری کتاب گفت: نویسنده ناشناس این متون از خیزش مردم تبریز برای حمایت از مشروطه از تعبیر «غوغای از تبریز برخاست» استفاده کرده و همین عبارت دلیل نامگذاری کتاب شد.
وی با بیان اینکه نام و مشخصات نویسنده را نمی‌دانیم گفت: فقط می‌دانیم وی از اصناف تبریز بوده که در محله چهارمنار و نزدیکی محل سکونت دو شخصیت مهم آن دوران میرزا کریم امام جمعه و میرزا حسن آقا مجتهد، علمای بانفوذ عصر مشروطه زندگی می‌کرد.
به گفته پاشازاده، نویسنده این متون چهار پسر به نام‌های ابراهیم، بالا آقا، مشهدی اسمعلی و مشهدی محمد رضا دارد که در مبارزات بین مشروطه خواهان و مستبدین خانه‌اش مورد غارت قرار گرفته اما با کمک ستارخان منزل اش را پس می‌گیرد.
وی با بیان اینکه این نویسنده دوبار نیز در طول این حوادث به مراغه و تهران سفر کرده است، افزود: به دنبال درگیری در محله چهارمنار به محله شتربان (مدافعان مشروطه) رفته و در منزل شخصی به نام عباس آقا اقامت کرده و ادامه گزارشات خود را از آنجا می‌نویسد.
پاشازاده در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به جنبه‌های مهم این کتاب گفت: نویسنده ناشناس خودش را وقایع نگار و روزنامه‌نویس نامیده و مسئولیتی برای خود قایل است که صحت و سقم مطالب از طریق مشاهدات شخصی یا منابع موثق اثبات شود.
وی ادامه داد: درحالیکه امروزه برخی نویسندگان علاقه‌ای به ذکر منبع ندارند، او در آن عصر منابع مطالب خود را با آدرس دقیق نوشته و حتی وقتی از روزنامه‌ای نقل قول می کند نام، شماره و تاریخ آن نشریه را هم آورده است.
پاشازاده تاکید کرد: اینکه این نویسنده در آن دوران بدون هیچگونه آموزش از وقایع نگاری، چنین به صحت و اثبات منابع پایند بوده عجیب و ارزشمند است.
این پژوهشگر تاریخ، گزارش وضعیت هوای هر روز را از دیگر نکات جالب کتاب دانست و افزود: یکی از عوامل تاثیرگذار در زندگی مردم آن دوره وضعیت هوا است که در کمتر رخدادنامه ای بدان پرداخت شده است.
مصحح غوغای تبریز همچنین استفاده از جملات ادیبانه و ادبیات بسیار مترقی را یکی دیگر از ویژگی‌های این متون عنوان کرد و گفت: وی حتی برای توصیف برخی وضعیت‌ها از گنجینه‌های ادبی تاریخ ادبیات ایران استفاده کرده است.
منبع: ایبنا