میراث مکتوب – به دعوت دانشگاه سلطان قابوس یکشنبه 29 فروردین برابر با 17 آوریل برای شرکت در نشستی علمی به همراه دکتر بتول مشکین فام معاون علمی مرکز مطالعات و همکاریهای علمی بین المللی وزارت علوم و دکتر نکیسا هومن نماینده وزارت بهداشت، به مسقط پایتخت عمان سفر کردیم. هدف از این سفر در چارچوب تحقق دیپلماسی علم و فناوری و اجرایی کردن طرح صبا بود که قرار است چندین هیأت از ایران به عمان و متقابلاً از عمان به تهران نیز برای اجرای تفاهمنامه های فیمابین رفت وآمد داشته باشند. در این سفر که سفر اول هیأت ایرانی بود، نمایندگان بخشهای پزشکی و ادبیات و علوم انسانی و پژوهش نسخه های خطی ایران شرکت داشتند.
صبح دوشنبه بنده و خانم دکتر مشکین فام در دانشکدۀ ادبیات و علوم اجتماعی دانشگاه سلطان قابوس در جمع استادان و دانشجویان آن دانشکده به مدیریت دکتر احسان لواتی استاد زبان و ادبیات عربی به سخنرانی پرداختیم. خانم دکتر مشکین فام دربارۀ زبان عربی در ایران، گذشته، حال و آینده و نیز در خصوص اهمیت و ضرورت تقویت همکاریهای علمی بین دو کشور به ویژه تبادل دانشجو و استاد برای تقویت مهارتهای زبان عربی دانشجویان ایرانی و نیز تقویت زبان فارسی در دانشگاه و فعال سازی مرکز زبان فارسی ایران در مسقط سخن گفت.
بنده نیز در بارۀ جایگاه نسخه های خطی عربی در ایران، مراکز نگهداری، راههای دستیابی به نسخ و فعالیتهای مرکز پژوهشی میراث مکتوب در زمینه احیای نسخ خطی عربی و زمینه های همکاریهای مشترک با دانشگاه و دیگر مراکز ذی ربط مقالۀ خود را در شکل پاورپوینتی که تهیه کرده بودم، عرضه کردم. آنچه از منشورات مرکز معرفی شد نشانگر میزان آثار و نسخ مهم ادب عربی بود که توسط دانشمندان ایرانی از قریب 1000 سال قبل در زمینه های مختلف علمی و ادبی و تاریخی و جغرافیایی و غیره تألیف شده و به دست متخصصان زبان عربی در قرن اخیر در ایران تحقیق و تصحیح و به جهان عرب تقدیم شده است. در این نشست حدود 30 اثر از منشورات عربی میراث مکتوب معرفی شد و برای مخاطبان اعجاب انگیز می نمود. در پایان هم به پرسشهای حاضران پاسخ گفته شد.
ظهر دوشنبه میهمان دانشگاه بودیم و بعد از ظهر در جلسه ای که با حضور خانم دکتر رحمت المحروقی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه و جانشین رئیس و نیز با حضور رئیس دانشکده ادبیات و علوم اجتماعی، رئیس بخش جراحی بیمارستان سلطان قابوس، رئیس مرکز ملی اسناد و نسخه های خطی سلطان قابوس و مدیر گروه عربی دانشکدۀ ادبیات و علوم اجتماعی و مدیر امور بین الملل دانشگاه برپا شد، راههای گسترش روابط علمی و فرهنگی فیمابین مورد بررسی قرار گرفت. خانم دکتر محروقی علاقه وافر خود و رئیس دانشگاه را در خصوص ضرورت تعمیق روابط علمی با ایران بیان کرد. او تأکید داشت که روابط علمی بین ایران باید از آنچه که هست بیشتر شود و وضع موجود را رضایت بخش نمی دانست. در زمینه آسیب های اجتماعی به نکاتی اشاره کرد که علاقه مند بود از تجارب دانشی ایران بیشتر بهره گیرند. از وضعیت آموزش زبان فارسی راضی نبودند. گویا سه سالی هست که مرکز زبان فارسی دچار افت و خیزهای نامطلوبی شده، افرادی که منصوب شده بودند مورد تأیید آنها نبودند، چه آن فردی که سالخورده بوده و خواسته های نامعقولی داشته و با حمایت سفارت ایران و بدون توجه به وظایف و کوششهای بنیاد سعدی مشغول به کار بوده است و موجبات دلخوری طرف عمانی را فراهم کرده است. حتی تأکید داشتند که خودشان شرایط استاد مورد نظر را اعلان کنند و فردی متناسب با نیازها و مقدورات آنها عازم شود. این موضوعی بود که تأسف طرف ایرانی را برانگیخت. زیرا هیچ گونه قصوری از طرف ایران قابل قبول نیست. عمان از قدیم الایام تا کنون دوست صمیمی ایران بوده و هست و همواره از گسترش زبان فارسی در عمان حمایت کرده و همچنان بر این موضوع پافشاری کرده و می کند و طرف ایرانی این فرصت های خوب را مغتنم نشمرده و چند سالی است که در این زمینه اهمال کرده است.
در تمام نشستهایی که با دانشگاهیان عمانی داشتیم احساس مودت و صمیمیت و همدلی بین طرفین موج می زد. گلایه های برخی از عمانی های بی راه نبود. مثلا حمد الضویانی مدیر مرکز ملی اسناد و نسخه های خطی سلطنت عمان (مرکز الوثائق و المحفوظات الوطنیه) که سمتی در حد یک وزیر دارد بیشتر درباره این بود که ما با ایران…. تفاهمنامۀ تبادل اسناد امضا کردیم، ولی هرچه پیگیری کرده و می کنیم کسی پاسخگو نیست. پس از دیدار با نایب رئیس دانشگاه و معاونان ایشان از کتابخانه مرکزی که با هزینه شخصی خود سلطان قابوس ساخته شده و نزدیک نیم میلیون کتاب داشت دیدار کردیم. مرکز دراسات عمانیه در جنب کتابخانه بود. ساختمان کتابخانه مانند دیگر بناهای نوساز در شهر رنگ بوی معماری سنتی اسلامی را داشت چیزی که ما در شهرهای بزرگ ایران و مراکز علمی و فرهنگی اثری از آن را نمی بینیم. طاقهای هلالی و هلالی شکسته و پنجره های مشبک که به آنها «دریشه» هم می گویند در تمام ساختمانهای دولتی و غیر دولتی بوضوح چشم نواز می نمود. مثلاً بطرزی زیبا در بخشی از ساختمان کتابخانه سازه ای سنتی طراحی کرده بودند که نشان از توجه خاص مهندسان و معماران عمانی درطراحی و اجرای نقشه های شهرسازی دارد.
زیبایی مسجد سلطان قابوس از لحاظ طراحی و شکوه و عظمت و پاکیزگی از یک سو و طراحی داخل مسجد با پنجره های طرح ارسی مشبک با شیشه های رنگی که نمونه های آن را در مساجد اصفهان و خانه های قدیمی ایرانی در کاشان و اصفهان و یزد سراغ داریم چشم نوازی می کرد، جلوه گری فرش 5000 متری داخل مسجد که بدست هنرمندان ایرانی بصورت یکپارچه طراحی و بافته شده بود عظمت قابل تحسینی را به مسجد داده بود. محراب زیبا با کاشیکارهای مقرنسی در سقف آن و لوستر عظیم و سقف زیبای مسجد که گویا نموداری از طرح فرش داخل مسجد بود به حیرت بیننده می افزود. نمای مسجد از هرجای شهر با گنبدی پنجره ای و پوششی زرد رنگ توجه برانگیز است. این مسجد را نماد هنر ایرانی اسلامی در عمان می توان معرفی کرد که توسط معماران بومی طراحی و ساخته شده و بهترین نماد دلنشین مذهبی در این کشور است که هیچ گردشگری از دیدن آن بی نیاز نیست. عطر گلهایی که به الحمّوری مشهور است و شبیه بوی یاس رازقی است، فضای بیرونی مسجد را عطر آگین ساخته است.
روز بعد طبق قرار از بخشهای مختلف هیئت الوثائق و المحفوظات الوطنیه به ریاست حمد الضویانی دیدار کردیم. ساختمان 5 طبقۀ این سازمان که مرکز اسناد و نسخ خطی این کشور محسوب می شود و تازه تأسیس و مدرن بود و از جدید ترین تجهیزات فنّی و فناوریهای پیشرفته مانند اسکنرهای بزرگ برای عکاسی از نسخ خطی و اسناد و وسایل و لوازم مدرن برای مرمت و نگهداری برخوردار بود، حکایت از عزم عمانیها در حفظ و ترویج فرهنگ و تاریخ خود دارد. بخشی هم به فهرست نویسی و تصنیف و رده بندی اسناد اختصاص داشت که مطابق استانداردهای علمی در کاربرگه هایی به تعریف و توصیف اسناد می پرداختند. این مرکز حدود 60 هزار سند و دو هزار نسخه خطی داشت. آقای الضویانی بیشتر به فعالیتهایی که تاکنون در زمینه های انتشار اسناد با کشورهای ترکیه، انگلیس، هلند، پرتقال، هند، امریکا و برپایی همایشهایی که با این کشورها داشته اشاره کرد و از این که در این زمینه تفاهمنامه های همکاری با ایران چندان مثمر ثمر نبوده گلایه مند بود. حقیقت این است که هیچ کشوری به اندازه ایران با عمان رابطه سیاسی و تاریخی گسترده و عمیق نداشته. او چند بار تأکید کرد که ما انتظار داشته و داریم که ایران در این زمینه ها پیش قدم و فعال باشد و ولی اکنون ما مشترکاً اسناد خود را با دیگران منتشر کرده ایم و کنفرانسهایی برگزار نموده ایم که دوسه نمونه از مجموعه مقالات کنفرانسهای مشترک را هم ارائه کرد.
مرکز دراسات عمانیه از مراکز تابعۀ دانشگاه سلطان قابوس بود که به همراه دکتر احسان اللواتی توفیق دیدار با آن به ریاست محمد البلوشی دست داد. در این مرکز به امور تحقیقاتی در بارۀ عمان و تاریخ و فرهنگ و اقتصاد و محیط زیست و … عمان پرداخته می شود. از کتابخانه که بازدید کردیم من سراغ کتاب شقایق النعمان فی تاریخ عمان تالیف پدر سدید السلطنۀ کبابی از ایرانیان مقیم عمان در دوره ناصری را گرفتم که سرجایش نبود و کتاب مفاتیح العرب فی تواریخ العرب که درباره عمان است را هم نداشتند. در این دیدارها مرکز پژوهشی میراث مکتوب آمادگی خود را برای برگزاری همایشهای مشترک و برگزاری کارگاههای آموزشی نسخه شناسی و تصحیح متون اعلام کرد. این پیشنهاد در رابطه با نسخه خطی عمانی بخصوص برای دانشجویانی که قصد اختصاص رساله های خود در این زمینه را دارند بسیار مفید بنظر می رسد.
عمانیها ترجیح می دهند در همۀ زمینه های علمی و اقتصادی با ایران همکاری کنند تا کشورهای دیگر. داروهای ایرانی را نسبت به اورپاییها بهتر و مقرون به صرفه تر قلمداد می کردند. پیشنهاد می دادند مراکز بیشتری در ترویج زبان فارسی در آنجا تأسیس شود. دوست داشتند ایرانیها در ساخت دانشگاه و مراکز اقتصادی فعالتر باشند.
چیزی که در دیدارهای مختلف جلب توجه می کرد، قبل از تعارف قهوه و حلوای مسقطی، سوال می کردند به زبان انگلیسی یا عربی صحبت کنیم؟ چه آن کارمند ساده بخش اسناد چه مدیر بخش های علمی.
پیشرفتهای علمی و قدرت مدیریت سیاسی و یکپارچگی طرحهای شهری و بناهای مسکونی و اداری، که بیش از 40 سال از آن نمی گذرد، اعجاب برانگیز است. ساختمانها اغلب سفید و حداکثر پنج طبقه با ظواهر سنتی به زیبایی مسقط افزوده است. شهر قدیمی «مَطرَح» که کاخ سلطان هم دوسه کیلومتر بعد از آن است، همچنان بافت قدیمی خود را دارد. مسجد رسول اعظم که مخصوص شیعیان است و مشرف به ساحل دریا با حضور نمازگزاران شیعه با سردادن اذان شیعی شور و حال خاصی به تازه وارد می دهد. حدود ده مسجد شیعی فقط در همان حوالی در شهرک مطرح وجود دارد. در مسجد که توفیقی دست داد و سر برمهرنهادم و شکر خدای بجا آوردم، برخی با من به زبان فارسی چند کلمه ای احوال پرسی کردند و اظهار محبت و صمیمیت. فکر کنم عمان فعلاً تنها کشور عربی است که ایرانی ها را خیلی دوست می دارند و اظهار دوستی خود را پنهان نمی کنند.
مذهب عمانیها اباضیه هست. پیشوای آنان جابر بن زید (متولد 22-96هجری) بود. اینان خود را اهل دعوت می خوانند. پس از مرگ جابر به اباضیه شهرت یافتند. این گروه که دارای مذهب متفاوتی از مذاهب اربعه می باشند همواره تحت پیگرد امویان بوده و کتب و تألیفاتشان از بین رفته و از این رو کمتر آثارشان در دسترس بوده است. البته در یکی دو سده گذشته رویکرد فراوانی به گنجینه های علمی و ادبی اباضیه شده است. ساختار قدرت سیاسی گاهی به صورت امامی و گاهی سلطنتی بوده است. مشی دینی و سیاسی این مذهب اعتلالی و میانه روی است. همه مذاهب بجز وهابیها آزادانه فعالیت دارند و برای خود مسجد دارند .
جمعیت این کشور 5/2 میلیون است و 2میلیون هم مهاجر از کشورهای هند و عرب می باشد. در فضای شهری هیچ پلیسی دیده نشد. مراقبت امنیتی نامحسوس امنیت کشور را تأمین می کند. کاخ سلطان هم از این قاعده مستثنا نبود و ما براحتی از حیاط کاخ عکس گرفتیم. جریمه ها شکلی عجیب دارد. عبور از چراغ قرمز 500 ریال جریمه و یک سال زندان دارد. هر ریال هم معادل 100 هزار ریال ماست! مردان عمانی بلا استثنا لباس بلند سرتاسری(دشداشه) با کلاه مخصوص یا عمامه کوچک و زنان هم چادربلندسیاه که لااقل 5سانت روی خاک کشیده می شود. طبعا بی حجابها که در اقلیتند، یا هندی هستند یا خدمه ادارات یا عرب غیر عمانی و یا خارجی و اخیراً هم ایرانی ها حضور دارند و هیچ قانونی برای منع یا اجبار حجاب وجود ندارد. حضور دیش بر سقف منازل بوفور دیده می شود. تلگرام فیلتر است اما واتساپ آزاد و قابل دسترس برعکس در ایران فیس بوک فیلتر و حرام است و تلگرام آزاد است. ….باقی مطالب را از تصاویری که گرفتم ملاحظه فرمایید.
