به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، روز یکشنبه ۱۹ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰، سخنرانی‌های ضبط شدۀ اکبر ایرانی، علی بلوکباشی، اصغر دادبه، نظام‌الدین زاهدی، و مجدالدین کیوانی، به مناسبت بزرگداشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب، در صفحۀ اینستاگرام مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب پخش شد. سخنرانی‌های پخش شده در این روز نخستین بخش از یکصد و پنجاهمین نشست مؤسسۀ میراث مکتوب بود، که در سه نوبت ارائه شد.
میراث مکتوب ماندنی‌ترین بازمانده‌های گنجینۀ فرهنگی گذشتگان است
علی بلوکباشی، پژوهشگر مردم‌شناس و عضو شورای علمی دایره المعارف بزرگ اسلامی، در سخنان خود با اشاره به اهمیت آثار و دستاوردهای گذشتگان در شناخت هویت ملی و بازسازی خویشتن تاریخی، میراث مکتوب را بخشی بزرگ از میراث فرهنگیِ معنوی توصیف کرد و گفت: نوشتارها و آثار مکتوب ماندنی‌ترین آثاری است که از گنجینه فرهنگی گذشتگان به ما رسیده است.
وی با اشاره به بازتاب اندوخته‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی، و نیز مناسک دینی و آیینی و رفتارهای عرفی مردم در میراث مکتوب، استفاده از این منابع در پژوهش‌های و اجتماعی را موجب اعتبار تاریخی و بنیانی آنها دانست.
بلوکباشی ضمن اشاره به سخن چندی پیش استاد احمد سمیعی گیلانی که مؤسسۀ میراث مکتوب را خلف صادق بنیاد فرهنگ ایران خوانده بود، گفت: راهی را که شادروان دکتر پرویز ناتل خانلری در شناساندن فرهنگ و تمدن ایران آغاز کردند، آقای دکتر ایرانی در مؤسسۀ میراث مکتوب تداوم بخشیده‌اند و با پایمردی خود و پشتیبانی گروهی از دانشمندان و علما، آثار بسیاری از گذشتگان ما را که در نهانخانۀ اعصار تاریخی پوشیده مانده بود، احیا، چاپ و منتشر کرده‌اند.
وی شناسایی آثار بزرگان علم و تاریخ در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب را یک کار بسیار ارزشمند توصیف کرد و گفت: دکتر ایرانی با چاپ و نشر این مجموعۀ بزرگ از آثار، در این روزگار پرتلاطم و آشفته، یک حرکت ملی را در استمرار و ماندگاری فرهنگ و تمدن ایران پی‌ریزی کردند و از این راه به هویت ملی ما استواری بخشیدند.
این پژوهشگر مردم‌شناس افزود: مؤسسۀ میراث مکتوب با چاپ این آثار به تمام کسانی که در حوزه‌های تخصصی در رشته‌های علوم اجتماعی، علوم انسانی و اقتصادی و دانش‌ها و معارف دیگر تحقیق و فعالیت می‌کنند کمک کرده است و امیدوارم که دکتر ایرانی در این راه فرهنگی شکوهمند بیش از پیش موفق و پیروز باشند.
میراث مکتوب سند هویت ماست
اصغر دادبه، استاد بازنشستۀ دانشگاه علامه طباطبایی و مدیر گروه ادبیات دائره المعارف بزرگ اسلامی، سخنران دیگر این نشست، سخنان خود را با اشاره به تلاش‌های دکتر ایرانی در تأسیس مؤسسۀ میراث مکتوب آغاز کرد و گفت: خوشبختانه امروز که نزدیک ۳۰ سال از راه‌اندازی این می‌گذرد، طبق فهرستی که اعلام شده است ظاهرا بیش از ۳۲۰ عنوان و ۴۱۴ مجلد از میراث مکتوب ما در این مؤسسه تصحیح و چاپ شده است که کار بزرگ و خجسته‌ای است.
وی میراث مکتوب را همچون ساختمان‌های تاریخی، ابزارها و هر چه از گذشته نشان دارد، سند هویت توصیف کرد و گفت: تصویر نبودن بزرگان گذشته و آثارشان مساوی با نبودن ما و وحشت‌انگیز است و به همین جهت هر گونه کوششی که موجب نفی بزرگان و میراث مکتوب‌شان و حتی نفی ساختمان‌های تاریخی و ابزاری که نشان از کیستی ما دارد، بشود، تلاشی است غیرملی و از سر بی انصافی و همان نشستن بر سر شاخ و بن بریدن است.
استاد بازنشستۀ دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به ماندگارتر بودن میراث مکتوب نسبت به سایر مواریث گذشتگان، گفت: با این میراث، علاوه بر نشان دادن کیستی‌مان، می‌توانیم اعلام کنیم چه کرده و چه خدماتی به تمدن و فرهنگ بشری داشته‌ایم و نقش‌مان در ساخته شدن آن فرهنگ و تمدنی که امروز تمدن بشری نامیده میشود تا چه پایه و اندازه بوده است.
وی در ادامه با خواندن بیت «گذشتۀ پایه حال است و حال آینده است / سوابق است که هر شغل را نظام دهد» از ملک الشعرای بهار، گفت: گذشتگان ما کار خود را کرده‌اند و میراث آنها پایه و اساس حالی است که داریم و بر آن تکیه می‌کنیم و اکنون اگر برای آینده کوشیدیم آیندگان هم می‌توانند چنین تکیه‌گاهی داشته باشند که کیستی و چیستی آنها را نشان دهد و اگر کاهلی کنیم دریغ است و افسوس.
تلاش دیگران برای به نام خود کردن بزرگان ما مؤید ارزش و اهمیت میراث گذشته است
دادبه تلاش دیگران برای به نام خود کردن بزرگان ما مؤید ارزش و اهمیت میراث گذشته است، گفت: مصادرۀ بزرگان ما از سوی بعضی از همسایگان بیانگر دو چیز است، یکی این که دیگران چون می‌خواهند چیزی باشند و آنچه باید داشته باشند ندارند دست به مصادرۀ بزرگان ما می‌زنند و دیگر این که این میراث ارجمند آن قدر ارزش دارد و ارجمند است که به مصادره کردن می‌ارزد؛ چون چیزی که ارزش نداشته باشد مصادره کردنش فایده‌ای نخواهد داشت.
وی ادامه داد: بنابراین مؤسساتی که پیش از انقلاب برای احیای میراث گذشتگان کوشیدند کار بزرگی کردند و مؤسساتی نیز که اکنون در این زمینه می‌کوشند، از جمله مؤسسۀ مهم میراث مکتوب، دارند کاری می‌کنند که برای بودن و حفظ آبرو و حیثیت ما، به تعبیر علما، از اوجب واجبات است.
مدیر گروه ادبیات دائره المعارف بزرگ اسلامی در پایان با تأکید بر جنبه فارسی بودن میراث احیاشده در مؤسسۀ میراث مکتوب، حفظ زبان و خط فارسی را بسیار مهم دانست و سخنانی را که گهگاه دربارۀ تغییر خط گفته میشود، مورد انتقاد قرار داد.
مؤسسۀ میراث مکتوب الگویی در پاسداری و انتشار میراث گذشته است
نظام‌الدین زاهدی، سفیر جمهوری تاجیکستان در ایران، دیگر سخنران نوبت نخست از یکصد و پنجاهمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به مناسبت بزرگداشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب بود.
زاهدی که سخنان خود را «صیقل‌گر آیینۀ تجدید، قدیم است / نتوان به نوی غافل از این ساز کهن رفت» از عبدالقادر بیدل دهلوی آغاز کرد، گفت: به قول بیدل، آگاهی در ساز کهن، یعنی تبحر در دستاوردهای نیاکان و عبرت‌پذیری از آنها، زمینه و وسیلۀ رسیدن به نوی و تجدد، یعنی کسب ارشاد و صعود انسان و جامعه‌های انسانی از چاه جهالت بر عرش معرفت، به شمار می‌رود.
وی ضمن بیان این مطلب که تجربه و دستاوردهای تاریخی و معنوی گذشتگان هر قوم و ملت در اسناد تاریخی و میراث مکتوب آنها منعکس میشود، گفت: اسناد و میراث مکتوب در نزد هر قوم و ملتی که به حیات معنوی به عنوان جوهر هستی بنی بشر ارج می‌گذارد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و خوشبختانه در تمدن جهانگیری که نیاکان بیداردل مشترک ما آفریده‌اند اسناد و میراث مکتوب همیشه جایگاهی عالی و ارجمند داشته است.
سفیر جمهوری تاجیکستان در ایران با اشاره به شدت یافتن عامل‌های هویت‌زدا و فشارها به فرهنگ و سنت‌های ملی در تمام جهان، با گسترش جهانی‌شدن، گفت: این تهدید و چالش‌ها هدف دور کردن قوم‌ها و ملت‌ها از پشتوانه فرهنگی‌شان و تحمیل معنویت و اخلاق بیگانه به آنها را دنبال می‌کند و در این شرایط اسناد و میراث مکتوب به عنوان پل ارتباطی میان گذشته، امروز و آینده اهمیتی بیش از پیش کسب نموده و موقعیت فعلی اهالی علم، ادب و فرهنگ را به حفظ، تحقیق و ترغیب این ثروت معنوی وادار می‌نماید.
زاهدی بر همین اساس فعالیت‌های مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در ترویج میراث گران‌سنگ ایران‌زمین را شایستۀ تحسین و آفرین دانست و ضمن بیان این که امروز مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به الگویی در حفظ و پاسداری و تحقیق و انتشار میراث گذشته تبدیل یافته است، گفت: این مؤسسه به شرافت کیفیت و اهمیت علمی کارهای خود در میان مرکزهای مشابه جهانی اعتبار بالایی کسب کرده است.
اهمیت احیای متون کهن فارسی در غنابخشی به ادبیات
در بخش دیگری از این نشست مجدالدین کیوانی، استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی، عضو شورای علمی دائره المعارف بزرگ اسلامی و سردبیر نشریۀ آینۀ میراث، با موضوع تأثیر احیای متون کهن فارسی در غنابخشی به ادبیات و نقش مرکز میراث مکتوب در این عرصه به بیان سخن پرداخت.
کیوانی با بیان اینکه پشتوانۀ هر ادبیاتی گذشتۀ آن است، اظهار کرد: آبشخور ادبیات هر دوره، به نوعی و به درجاتی، ادبیات ما قبل آن است و ادبیاتِ بی ریشه قابل تصور نیست و نیز ادبیات معمولاً از معارف دیگری چون فلسفه، دین، نجوم و هنر، نیز بهره می‌گیرد، پس، هر چه این گذشته روشن‌تر، بی عیب و علّت‌تر و پُربارتر باشد، هم شناخت ما از آن آسان‌تر و مطمئن‌‌تر است و هم مبانی استوارتری در اختیار ما می‌گذارد تا بر اساس آن، ادبیات عصر خود را غنای بیشتری ببخشیم.
استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی افزود: هر چه متون کهن ما، چه ادبی و چه آنهایی که موضوعاتشان، به نحوی در ادب فارسی انعکاس یافته، سالم‌تر و دست نخورده‌تر به دست ما برسد، ادبیات عصر ما و از عصر ما به بعد، در مسیر سالم‌تر و اصیل‌تری پیش خواهد رفت.
وی ضمن بیان این مطلب که پیشینۀ معیوب و مبتلا به دستکاری‌ها و تحریف‌ها، ادبیاتی قلب و ناسَره به بار می‌آورد، گفت: خطاها و تحریفات خُرد گذشته به خطاها و تحریفات کلانی در آینده منجرّ میشود و ادبیاتی که همراه با این تحریفات و نادرستی‌ها به وجود آید، نمی‌تواند ادبیاتی خالص و اصیل باشد؛ همیشه آمیخته به عناصری غیر اصیل خواهد بود.
وی سپس به تشریح عمده‌ترین خطراتی که متوجه آثار کلاسیک ادب فارسی است و نیز بیان ملاحظاتی در باب احیاء میراث مکتوب پرداخت.
کیوانی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اهمیت ادبیات فارسی، گفت: از آنجایی که مهمترین بخش فرهنگ ایرانی را ادبیات آن تشکیل می‌دهد، پیداست که حراست از سرمایه‌های ادبی چه اهمیت و ضرورتی دارد و، به تبع آن، چه نقش حسّاس و خطیری بر دوش حافظان این سرمایه‌هاست: چه کتاب‌دارها (در معنای کلّیِ آن) و چه نسخه‌شناسان، مصحّحان، فهرست‌نگاران، مرمّتگرانِ مکتوباتِ آسیب‌دیده، و البته ناشران این سرمایه‌ها.
نهضت احیاء متون هنوز در آغاز راه است
وی ضمن بیان این که مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب بخشی از این بار سنگین را بر دوش گرفته است، اظهار کرد: این مؤسسه در طول عمر حدوداً سی سالۀ خود گام‌های قابل ستایشی برداشته است؛ اما، با عنایت به انبوه باورنکردنی میراث مکتوبی که همچنان دست نخورده روی قفسه‌های کتابخانه و در گاوصندوق‌های مراکز پژوهشی و مجموعه‌داران، داخل و خارج ایران، خاک می‌خورد، نهضت احیاء متون، باید گفت، هنوز در آغاز راه است.
سردبیر نشریۀ آینۀ میراث ادامه داد: برای نجات این انبوه دست نخورده، ناگزیر به افزایش شمارِ مراکز پژوهشی و کارشناسان دلسوزی هستیم که نوع خدمات مراکزی چون مرکز میراث مکتوب را پیشۀ خود سازند. چنانچه در انجام این مهم مسامحه و تعلّل شود، میراث مکتوب ایران آسیب‌ها و تلفات زیادتری خواهد دید و داشت. هر چه در این راه بیشتر تأخیر شود، چه بسا که برای جبرانِ مافات خیلی دیر شده باشد.
۱۹ اردیبشهت؛ روزی برای ارج‌گذاری خدمات بزرگان فرهنگ ایران
اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، دیگر سخنران روز نخست، این مجموعه سخنرانی‌ها بود که با اشاره به تلاش‌هایی که برای نامگذاری روز ۱۹ اردیبهشت به نام اسناد ملی و میراث مکتوب صورت گرفته است، گفت: طی نامه‌نگاری‌هایی که انجام شد، ما توانستیم، برای ارج‌گذاری از کوشش‌های تمام کسانی که در طول ۱۰۰ ساله اخیر برای تحقیق، تصحیح و انتشار متون کهن تلاش کرده‌اند، یادروزی را ثبت کنیم و بدین وسیله نام، خدمات و زحماتی که بزرگان فرهنگ ایران در این مسیر کشیده‌اند پاس داشته و ارج گذاشته شود و وجود چنین مناسبتی در تقویم لازم بود.
وی با اشاره به شکل‌گیری دفتر نشر میراث مکتوب در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در ۲۸ سال پیش، گفت: بنده توفیق داشتم طرح احیاء نسخ خطی را به معاونت فرهنگی پیشنهاد دهم و از سال ۱۳۷۷ دفتر نشر میراث مکتوب در قالب مؤسسه‌ای غیردولتی و غیرانتفاعی، با هیئت امنایی از فرهیختگان و اساتید، به فعالیت خود ادامه داد.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب ادامه داد: در طول این سالیان نیز فعالیت مؤسسه همواره با موافقت و همراهی اغلب مدیران و مسئولان فرهنگی همراه شده است، هر چند فراز و فرودها و سختی‌ها و تلخی‌هایی هم در مسیر راه بوده که طبیعی است و به هر حال برخی چندان علاقه و اعتقادی به توجه به آثار کهن ندارند و بیشتر آینده‌نگر هستند و آینده‌پژوهی را ترجیح می‌دهند، غافل از این که بنیادهای فرهنگی کشور بر اساس دستاوردها و آثار علمی و فرهنگی پیشنیان است.
ایرانی افزود: مؤسسۀ میراث مکتوب با حمایت جدی و رسمی وزارت فرهنگ تا کنون به راه خود ادامه داده و البته همراهی‌ها و مشارکت‌های مردمی هم وجود داشته است.
وی در ادامه، ایجاد یک جریان و نهضت فرهنگی در سراسر کشور برای توجه به آثار پیشینیان، غنی‌سازی گسترۀ واژگان کهن فارسی و کمک به پژوهش‌های واژگانی، تقویت هویت فرهنگی و هویت ملی، انتشار متون کهن فارسی و متون کهن شیعی، آسیب‌شناسی و تلاش برای ایجاد یک جریان اصلاحی در حوزه نقد متون، فراهم کردن امکان دسترسی به نسخ برای پژوهشگران را مهمترین اهداف و محورهای فعالیت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب عنوان کرد.
ایرانی در گزارشی از فعالیت‌های مؤسسۀ میراث مکتوب، گفت: برگزاری صد و پنجاه نشست پژوهشی و نقد و بررسی، برگزاری حدود ۱۰ همایش بین المللی، چاپ و انتشار ۳۶۰ عنوان کتاب در قالب بیش از ۴۲۰ جلد که بالغ بر ۳۰۰ هزار صفحه را در برمی‌گیرند، انتشار ۳ نشریه تخصصی که تا کنون ۲۰۰ شماره از این نشریات منتشر شده است و دارای موضوعی هستند که کمتر در کشور چنین نشریاتی داریم، شناخته شدن ۵۰ تا ۶۰ مورد از آثار، مجلات و مقالات مؤسسه به عنوان آثار برگزیدۀ رویدادهای علمی و فرهنگی، انتشار ۴۰ عنوان از متون کهن با همکاری مراکز علمی خارجی، اهم موارد در فعالیت‌های مؤسسۀ میراث مکتوب است.
فیلم نشست ۱۵۰: