میراث مکتوب- همایش بین‌المللی دوسالانه فرهنگ و زبان‌های باستانی با حضور پژوهشگرانی از ایران و دیگر کشورهای جهان طی روز‌های چهارم و پنجم بهمن‌ماه 1400، به‌صورت برخط (آنلاین) و تعداد محدودی حضوری، به‌همت پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. در ادامه گزارشی مختصر از روز دوم همایش ارائه می‌شود.
در نخستین نشست روز دوم همایش، 4 بهمن، نیکلاس سیمز ویلیامز، استاد بازنشسته مطالعات ایران و آسیای مرکزی از انگلستان سخنرانی خود را با عنوان «هفت مصیبت» در سرود سغدی مانوی آغاز کرد. وی در مجموعه تورفان برلین، M1200 و M900، درمورد یک برگه تقریباً کامل با یازده خط متن در هر طرف که به نظر می‌رسد این متن سرودهایی باشد که در ابیات یا مصراع‌هایی که هر کدام با چهار بیت نوشته شده است، پژوهش کرده بود و به جالب‌ترین جزئیات این متن اشاره به «هفت مصیبت» داشت که در «بهشت نورانی» وجود ندارد، یعنی: سرما، گرما، گرسنگی، تشنگی، اندوه، بیماری، مرگ.
سخنرانی بعدی با عنوان «رهیگ و Ēwēn-Mahr» نگاهی جدید به چشم‌انداز زندگی پس از مرگ در کتیبه‌های «کردیر» بود که توسط حسن رضایی باغ‌بیدی، استاد دانشکده زبان و فرهنگ و فارغ التحصیل دانشگاه اوزاکای ژاپن، ارائه شد. کردیر یکی از موبدان زرتشتی تأثیرگذار ایران ساسانی است که نامش با تجربه عرفانی رؤیت زندگی پس از مرگ گره خورده است. کردیر در دو کتیبه از چهار کتیبه موجود در پارسی میانه به مراسمی مرموز به نام چوون ماهر اشاره می‌کند. راویان رهیگ که این آیین را پشت‌سر می‌گذارند، به‌طور معجزه‌آسایی قادر به دیدن رؤیای زندگی پس از مرگ و تعدادی از موجودات روحانی از جمله کردیر هنگرب «شبیه کردیر» هستند. تفسیر صحیح واژگان ēwēn-mahr و rehīg از دیرباز برای محققان زبان‌شناسی ایران و زرتشت‌شناسی معمایی بوده است. وی با مروری بر تمامی مطالعات قبلی سعی در ارائه تفسیری جدید از این آیین مرموز ارائه داد.
بابلی‌ها در تخت جمشید
«بابلی‌ها در تخت‌جمشید» عنوان سخنرانی دکتر ووتر هنکلمن بود که در مورد نقش بابلی‌ها در تاریخ فعالیت ساختمانی «در پارسا» در سال‌های 15 و 16 دوره داریوش اول واز هزاران کارگر از بابل صحبت کردند که به‌عنوان «سنگ تراش» منصوب شده‌اند. وی معتقد است اگرچه این متون ماهیت اقتصادی دارند و هیچ فرآیند ساختمانی را توصیف نمی‌کنند، ممکن است گفته شود که گروه‌های بسیار بزرگی که آنها مستند می‌کنند در ساخت تراس تخت‌جمشید مشغول بوده‌اند. این امر به نوبه خود سؤالاتی را در مورد سازماندهی کار و وضعیت کارگران ایجاد می‌کند.
در سخنرانی پایانی نشست اول، سمرا آذرنوش، کارشناس ارشد زبان‌های ایران باستانِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، درمورد هنر مجادله در دینکرد ششم به یکی از شخصیت‌هایی که در بحث‌های کلامی در دربار خلیفه شرکت می‌کرد، به‌نام «آدور فرنبغ فرخزادان» پرداخت. در حالی‌که متن‌های او روایت‌های با ارزش آموزشی است، تدریس او در هنر جدل بسیار واقعی به‌نظر می‌رسد. بقایایی که بخش‌هایی از آنها توسط دینکرد چهارم نقل شده است، نشان می‌دهد که زرتشتیان باید دستورالعمل‌های خاص جلسات عمومی در مجادلات بین مذهبی را می‌شناختند و قواعد و تشابهاتی را با آداب‌الجدل که در قرن دهم شناسایی شده بود، در سخنرانی طرح کرد. نشست دوم، بعداز ظهر روز اول همایش به‌طور همزمان در دو سالن به‌صورت برخط و حضوری توسط مدیران نشست‌ها برگزار شد.
پیشنهادی درباره قرائت و معنی یک واژه اوستایی در وندیداد
درنشست دوم نخستین سخنران دکتر چنگیز مولای، از استادان دانشگاه تبریز با عنوان «پیشنهادی درباره قرائت و معنی یک واژه اوستایی در وندیداد» ارائه کرد. سخنران بعدی دکتر محمودزهی با عنوان «رَد (= سَروَر) بودن پدیده‌ها در جهان‌بینیِ ایرانی باستان براساس ویسپرد و بُندهش» و دکتر لیلی ورهرام با عنوان «پیمانه عمر و رشته حیات :یک استعاره مفهومی هند و اروپایی» و دکتر مینا کامبین در مورد «ایزد مهر درگاهان» سخنرانی کردند. درسالن شماره 2 دکتر یدالله منصوری سخنرانی خود را با عنوان «واژگان فلسفی درزبان پهلوی» ارائه کرد و بعد از وی دکتر محمد شکری فومشی درمورد «دیوهای بابلی و غول‌های آرامی درکیش مانوی و سپس دکتر مسعود قیومی و دکتر فرزانه گشتاسب و دکتر نادیا حاجی‌پور درمورد «بررسی سبکی الگوهای زبانی درمتون» «اندرز اوشنر»، «مینوی خرد» و «گزیده‌های زادسپرم» ارائه داشتند. آخرین سخنران سالن 2 دکتر فریبا ناصری کوهبنانی مقاله خود را با عنوان «بازشناخت مقام محلی پساساسانی، یزدان‌پادار، براساس پاپیروس‌های فارسی میانه ساسانی و تاریخ قم» ارائه کرد.
کمربند ستاره‌شناس دردادستان دینی
در نشست سوم دکتر محمود جعفری‌دهقی در مورد «کمربند ستاره‌شناس دردادستان دینی» پرداخت و دکتر احمدرضا قائم‌مقامی درخصوص «بوندگ منشی به چه معنی است»؟ سخنرانی کردند. دکتر نادیا حاجی‌پور در «موضوع گرو و گرو گذاشتن در مادیان هزار دادستان» سخنرانی کرد و در آخر دکتر فهیمه شکیبا و دکتر سمیه‌خانی‌پور موضوع پژوهشی خود را با عنوان «بررسی تطبیقی نسخه ختنی IOL KHOT 14/5 و مقایسه آن با نسخه‌چینی T.no.300» ارائه کردند.
در ادامه دکتر مجتبی منشی‌زاده «سیر تحول حرف اضافه wasnad در زبان‌های ایرانی میانه»، دکتر محمد حسن‌دوست «خلوصی یکی از زبان‌های آریایی جنوب ایران» ، دکتر مهدی سبزواری درمورد «بررسی روند تصریف‌زدایی در زبان فارسی» ، دکتر حامد خرازیان «تحول خوشه‌های همخوانی آغازی واژگان دخیل درزبان فارسی نو» آخرین نفر در نشست سوم بودند.
واژه‌های تدفینی در قلمرو شاهنشاهی اشکانی
در نشست چهارم دکتر شاهرخ رزمجو درمورد «شیوه‌های تدفین در قلمرو هخامنشی» و دکتر سیروس نصراله‌زاده، رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه، سخنرانی خود را با عنوان «واژه‌های تدفینی در قلمرو شاهنشاهی اشکانی» ارائه کرد و در ادامه دکتر شاهین آریا‌منش، از اعضای کمیته اجرایی همایش سخنرانی خود را با عنوان «تدفین در قلمرو شاهنشاهی اشکانی» ارائه کرد.
دکتر چنگ تانگ درمورد «تأثیر عناصر بیگانه در ساختن دل و جان ایرانیان – زبان، ادبیات و دین» گفت: زبان پوشش مادی اندیشه است. زبان فارسی به عنوان زبان رسمی ایران از خط عربی استفاده می‌کند، در حالی‌که این زبان از دوران باستان به ارث رسیده است. زبان فارسی و خط عربی سرانجام ادبیات درخشان فارسی را شکل داده‌اند، ژن‌ها و نشان فرهنگ ایرانی را تشکیل می‌دهند.
وی افزود: ایرانیان در تاریخ از سه نوع خط از فرهنگ‌های دیگر برای زبان خود استفاده می‌کردند: خط میخی خط برگرفته از آرامیاک و خط عربی. از آنجایی که زبان ایران باستان توسط آریایی‌ها به فلات ایران آورده شد، دستور زبان فارسی ساده شده، اما اساساً تغییری نکرده است. در روند طولانی مبادلات فرهنگی و توسعه خود زبان، زبان فارسی نیز تعداد زیادی از واژه‌ها مانند آرامی، یونانی، عربی، ترکی را جذب کرده است.
رویکردی زبان‌شناختی به همنام‌های ماد(ه) و ماد(ه) از اوستایی تا فارسی محاوره‌ای
سخنران بعدی دکتر امید ملاک بهبهانی از استادان پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی مقاله خود را با عنوان «رویکردی زبان‌شناختی به همنام‌های ماد(ه) و ماد(ه) از اوستایی تا فارسی محاوره‌ای» ارائه کرد.
سپس آلیسا زوبانی مقاله خود را با عنوان «کاوش در شگفتی تکنولوژی در دربار ساسانیان» درمورد وسایل مکانیکی در کاخ‌های سلطنتی ساسانی و ساختارهای بصری که در عرصه سیاسی آن‌زمان مفید بود و به عنوان نمادهای واقعی قدرت حاکم عمل می‌کرد، به تجزیه و تحلیل گزیده‌های مرتبط از منابع اولیه، کاوش در تاریخ مکانیک در ایران باستان را ارائه کرد.
«نظام نگارش هتر و گرافیک فارسی میانه: تاریخ نگاری کوتاه» عنوان سخنرانی اولیویا رامبل بود که درباره استفاده از هتر و گرام‌های آرامی از ویژگی‌های بارز سیستم نوشتاری فارسی میانه و اینکه درک نادرست پژوهش‌های غربی از هتر و گرافیک فارسی میانه و به‌ویژه این فرض که آرامئوگرام‌ها واژه‌نامه هستند در مورد مطالعه کتیبه‌های ساسانی و نسخه‌های خطی زرتشتی را تا نیمه دوم قرن نوزدهم، علت نادرست‌خوانی‌های جدی و ریشه بحث‌های شدیدی که دانشمندان را در مورد موضوعاتی مانند ماهیت زبان فارسی میانه و همچنین رابطه زبانی بین کتیبه‌ای و خطی فارسی میانه متمایل کرده بود و درمورد برخی از محققان حتی «اصالت» این زبان مشکوک «مخلوط» و درنتیجه صحت نسخه‌های خطی زرتشتی را که توسط آنکتیل دوپرون از هند بازگردانده شده است، زیر سؤال بردند، سخنرانی کرد.
تصحیح و احیای متون فارسی زردشتی
در نشست پنجم دکتر حمیدرضا دالوند از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی در مورد «تصحیح و احیای متون فارسی زردشتی» به‌عنوان واپسین روایت مؤمنان کیش زردشتی از آموزه‌های زردشت، در بستر فرهنگ و اندیشه ایرانی، سخنرانی کرد و در مورد اینکه در۷۰۰ سال گذشته، جامعه زردشتی در تعامل با جامعه مسلمان ایران فراز و فرودهای بسیاری پشت سر نهاده است که پژواک آن را تنها در همین متون فارسی زردشتی می‌توان یافت. متون یادشده را در زمره ادبیات دینی و اینکه هر اثر ابزاری برای پیشبرد دین و هدایت پیروان به‌شمار می‌آید؛ اتکا به سنت را ویژگی بارز آنها دانست.
دکتر عسگر بهرامی سخنران بعدی به موضوع «جاماسب‌نامه» پرداخت. دکتر سید سعیدرضا منتظری درمورد «تجربه زیسته تصحیح متن صد در نثر و صد بندهش» سخنرانی کرد. سپس دکتر شروین فریدنژاد به سخنرانی خود با عنوان «آیین‌ها و مناسک زرتشتی در بستر روایات فارسی زرتشتی» پرداخت.
سنگ‌نبشته اورارتویی ترقه، جنوبی‌ترین کتیبه شناسایی شده اورارتویی
سپس دکتر مریم دارا و دکتر میریو سالوینی به موضوع «سنگ‌نبشته اورارتویی ترقه، جنوبی‌ترین کتیبه شناسایی شده اورارتویی» پرداختند. دکتر آزاده احسانی چمبلی مطالب خود را با عنوان«عوج بن عنق و گندرو دیو» ارائه کرد. راشین جهانگیری و دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور سخنرانی‌شان با عنوان «ایزد هستی‌بخش و میراننده در اساطیر ایرانی» بود و در ادامه راحله خردمند به «بررسی نقوش اساطیری در تزئینات سقانفارهای مازندران بر پایه متون کهن و اساطیری ایرانی» پرداخت.
اهمیت احیای آثار آذر کیوانیان و نکاتی در تصحیح آنها
در آخرین بخش همایش، در نشست ششم، دکتر فرزانه گشتاسب سخنرانی خود را با عنوان «اهمیت احیای آثار آذر کیوانیان و نکاتی در تصحیح آنها» ارائه کرد. دومین نفر دکتر پوریا علیمرادی «با نگاهی تازه به روایت فارسی زند وهمن یشت» سخنرانی کرد. میرسالار رضوی آخرین نفر این نشست از سالن 1 سخنانشان را با عنوان «گزارشی درباره تصحیح ارداویراف نامه منظوم زرتشت بهرام» ارائه کرد.
در ادامه دکتر محمدرضا چیت‌ساز در مورد «سنگ‌نوشته نبطی النماره (328م) و واژه ف ر س» که می‌تواند فارس (اسب سوار، چابک سوار) و فرس (اسب) یا فرس /فارس(ایران ) باشد، به‌طور مشروح سخنرانی کرد.
در ادامه نشست فائزه عقیقی سخنرانی خود را با عنوان «تحلیل انتخاب شخصیت‌های الگوی ایرانی اساطیری و باستانی در اندرزنامه‌های فارسی قرون 4 و 5 هجری، مطالعه موردی: پندنامه انوشیروان، آفرین‌نامه، سیرالملوک، قابوس‌نامه، کیمیای سعادت، نصیحت الملوک و خردنامه» ارائه کرد. دکتر یاسر ملک‌زاده نیز سخنان خود را با عنوان «زبان بومی، زبان ادبی، زبان رسمی و بان آل بویه و مسئله زبان ایرانی به‌طور مشروح ارائه کرد. درآخر بهرام روشن ضمیر درمورد «سیمای دین زرتشتی در دوره ساسانی: مقایسه منابع قفقازی با متون کلاسیک» سخنان خود را ارائه کرد.
دربخش پایانی همایش استادان زبان‌شناسی با همفکری و مشورت، دانشگاه تبریز را میزبان همایش آتی دوسالانه فرهنگ و زبان‌های باستان، پیشنهاد کردند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی