به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، روز دوشنبه 20 اردیبهشت‌ماه 1400، سخنرانی‌های ضبط شدۀ محمد باقری، سید محمدمهدی جعفری، علی‌اشرف صادقی، محمود عابدی و عارف نوشاهی، به مناسبت بزرگداشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب، در صفحۀ اینستاگرام مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب پخش شد. سخنرانی‌های پخش شده در این روز دومین بخش از یکصد و پنجاهمین نشست مؤسسۀ میراث مکتوب بود، که از 19 تا 21 اردیبهشت‌ماه ارائه می‌شود.
معرفی اجمالی مجلۀ میراث علمی اسلام و ایران
یکی از سخنرانان این نوبت از نشست محمد باقری، استاد بازنشستۀ پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، بود که در ابتدا با اشاره به آغاز همکاری‌اش با مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب از سال 1389، در جریان انتشار کتاب لطایف الحساب قطب‌الدین لاهیجی و نیز برگزاری همایش بین‌المللی میراث علمی و فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی در مقام دبیر علمی، افزود: در سال 1391 سردبیری نشریۀ میراث علمی اسلام و ایران از سوی مؤسسه میراث مکتوب به من پیشنهاد شد که با علاقه پذیرفتم.
استاد بازنشستۀ پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران ادامه داد: طی پنج سال پیش از آن من سردبیری نشریۀ تاریخ علم پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران را به عهده داشتم که نشریه‌ای تخصصی و دوزبانه است. طبق مذاکرات اولیه‌ای که با آقای دکتر ایرانی داشتیم تصمیم بر این شد که نشریۀ میراث علمی اسلام و ایران در میراث مکتوب در سطح عمومی‌تر و برای مخاطبان وسیع‌تر فراهم شود.
وی با اشاره به این که تا کنون 16 شماره از این نشریه به چاپ رسیده است، به معرفی برخی از همکاران گذشته و مشاوران فعلی و بین‌المللی این مجله پرداخت و در ادامه گفت: این نشریه علاوه بر اینکه مطالبِ خواندنی اعم از تألیفی، ترجمه، مقاله، یادداشت تاریخی یا تصحیحِ رساله‌های علمی را به خوانندگان عرضه می‌کند فرصتی است برای کسانی که تازه مشغولِ نگارش در تاریخ علم شده‌اند که به نظر من اهمیت مورد کم از موارد دیگر نیست.
سردبیر نشریۀ میراث علمی اسلام و ایران با اشاره به در دسترس قرار گرفتن این نشریه به صورت دیجیتال، گفت: علاقه‌مندان از سراسر جهان می‌توانند مقالات این مجله را از سایت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب دریافت کنند.
باقری در پایان از در آستانۀ انتشار بودن نتایج یکی از همکاری‌هایش با مؤسسۀ میراث مکتوب خبر داد و گفت: زیج یمینی که رساله‌ای نجومیِ از دورۀ غزنویان است به تصحیحِ خانمِ مائده حسین‌زاده و من قرار است به‌زودی منتشر شود. تصحیح این رساله دو سال زمان برده و نخستین زیج فارسی است که صورتِ کامل و ویراسته‌ای از آن منتشر خواهد شد.
نقش قرآن و آل بویه در گسترش دانش و میراث مکتوب اسلامی
سید محمدمهدی جعفری، عضو هيئت علمى دانشگاه شيراز، سخنران دیگر این نشست، سخنان خود را با اشاره به جایگاه قلم و نگارش در قرآن و آموزه‌های دینی آغاز کرد و گفت: بر پایۀ تشویق‌ها و ارزشگذاری‌های قرآن بود که مردمِ قلمرو جهان اسلام از مسلمان و غیرمسلمان به جایگاه‌های والایی از دانشِ انسانی رسیده‌‌اند و انواع دانش‌ها را به کتاب‌ها سپردند و کتابخانه‌ها تألیف کردند و جهان را از تیرگی نادانی و بی‌خبری به افقی روشن و جهانی درخشان از فرهنگ و دانش تبدیل کردند؛ به طوری که میراثِ این فرهنگِ عظیمِ انسانی شگفتی خاورشناسان و دیگر مورخان را برانگیخته، همۀ آنان عظمت و گسترش و ژرفای آن فرهنگ بی‌مانند را ستوده‌اند.
عضو هيئت علمى دانشگاه شيراز از کتابِ الفهرست ابن ندیم به عنوان نخستین اثر مکتوب بازماندۀ این میراث نام برد و با اشاره به ثبت آثار مکتوب اسلامی از آغاز تا قرن پنجم در این کتاب، بر نقش آل بویه، به عنوان حکومتی ایرانی و شیعی، در گسترش آزاداندیشی و خردگرایی و شکل‌گیری عصر زرین فرهنگ اسلامی تأکید کرد و گفت: در مدت حکومت آل بویه سراسر جهان اسلام و از جمله ایرانِ امروز از این موقعیت بهره‌برداری کردند و به نوشتن کتاب و نشر دانش و گسترش فرهنگ دست یازیدند؛ دانشگاه‌ها بنا نهادند؛ کتابخانه‌ها با شماره‌های صدهزار به بالا تأسیس کردند؛ دانشنامه‌ها نوشتند و از نظر شعر و ادبیات نیز کارهای بزرگی چون شاهنامۀ فردوسی و دیوان‌های اشعار در این دوره پدید آمدند.
وی در ادامه ضمن اشاره به نابودی بخش اعظم این میراث بزرگ به دست مهاجمان و مستشرقان و سوداگران آثار فرهنگی، از نقش مؤسسۀ میراث مکتوب در احیاء نسخ خطی و آثار چاپ سنگی به جا مانده از گنجینۀ پُرارزش متون کهن ایرانی و اسلامی در گوشه و کنار کتابخانه‌های ایران و جهان سخن گفت و اظهار کرد: ما در این مدّتِ چند سال گواه بر این هستیم که کتاب‌های بسیار باارزشی، که غالباً نام آنها در تاریخ ادبیات مانده بود، با تلاش پژوهشگرانی دقیق به صورتی ویراسته و با چاپی زیبا و چشم‌افسا در دسترس کتاب‌دوستان و پژوهشگران قرار گرفته است.
این پژوهشگر قرآن و نهج‌البلاغه ضمن اشاره به دو مورد از این آثار که خود در تصحیح آنها نقش داشته، یعنی شرح نهج البلاغۀ میرزا محمدباقر نواب لاهیجانی و چاپ نسخه‌برگردان نهج البلاغۀ خطی، مربوط به اواخر سدۀ پنجم هجری، یعنی حدود ۸۰ سال پس از تألیفِ نهج البلاغه به وسیلۀ سیدرضی، گفت: توفیق روزافزون جناب دکتر اکبر ایرانی و همکاران ارجمندش را در این راه سرشار از خیر و برکت از پروردگار حکیم و علیم خواستارم.
مصادیق میراث مکتوب و سابقۀ چاپ متون کهن ایرانی ـ اسلامی
دیگر سخنران نوبت دوم از یکصد و پنجاهمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به مناسبت بزرگداشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب علی‌اشرف صادقی، استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران، بود که در ابتدای سخنان خود در تعریف میراث مکتوب و مصادیق آن گفت: میراث مکتوب به آنچه بر روی کاغذ، چرم، چوب و یا هر وسیلۀ دیگری مانند استخوان گوسفند یا گاو نوشته شده باشد، گفته می‌شود. اما منظور ما از این مقوله معمولاً نوشته‌هایی است که از زمان اختراع کاغذ و رسیدن آن به ایران در قرن دوم هجری، برای ما باقی مانده است.
صادقی همچنین با اشاره به نوشته‌های باقی مانده از دورۀ ایران باستان بر روی سنگ‌ها، لوحه‌های گلی، پاپیروس، پارچه و چوب، گفت: این نوع مواریث به نسبتِ با آنچه بعد از اسلام و بعد از اختراع کاغذ برای ما باقی مانده، بسیار اندک است؛ به همین دلیل وقتی از میراث مکتوب سخن می‌گوییم، آنچه فوراً به ذهن می‌آید میراثی است که روی کاغذ نوشته شده و به صورت کتاب و یا اوراق کاغذی که کتاب نشده و نظیر آن، برای ما باقی مانده است.
وی دربارۀ سابقۀ چاپ و انتشار میراثِ مکتوبِ ایرانی و ایرانی ـ اسلامی از پیشقدمی هندی‌ها در این زمینه، آغاز چاپ علمی این آثار از سوی غربی‌ها و آغاز چاپ کتاب‌های کهن در ایران از اوایل دورۀ قاجار، سخن گفت و با اشاره به شکل‌گیری مؤسساتی برای چاپ و انتشارِ این مواریثِ در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، گفت: خوشبختانه چندی از آن مؤسسات که در زمینۀ چاپ آثار ادبی، تاریخی، هنری و علمی ما، به صورتِ علمی فعالیت می‌کردند، بعد از انقلاب هم به کار خود ادامه دادند ولی دو یا سه تا از آن مؤسسات بعد از انقلاب از فعالیت بازایستادند، ولی در عوض بعضی مؤسسات دیگر پایه‌ریزی و بنیان گذاشته شدند که به این کار می‌پردازند و نسبتاً هم خوب این کار را انجام می‌دهند.
عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی ضمن نام بردن از مراکزی همچون کتابخانه و مرکز اسناد مجلس و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب را مؤسسه‌ای خواند که به‌طور خاص به این کار پرداخته و به حق دنبالۀ بنیاد فرهنگِ ایران است؛ با این تفاوت که در آن بنیاد به ایران باستان نیز پرداخته می‌شد، اما در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، تقریباً همۀ آثار مربوط به دورۀ اسلامی است.
استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران با اشاره به نگهداری بسیاری از مواریث کتبی ایران و اسلام در کشورهای دیگر، گفت: ایرانی‌های فرهیخته باید به همۀ این آثار به‌صورت الأهم فالأهم بپردازند و آنها را به صورت علمی تصحیح و چاپ کنند و با این کار است که اطلاع ما از گذشتۀمان زیاد و دقیق می‌شود و گذشته همیشه چراغ راه آینده است.
صادقی در پایان با اظهار امیدواری برای پایدار ماندن مؤسسات فعال در این عرصه، مخصوصاً مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، گفت: در سه چهار سالۀ اخیر متأسفانه مؤسسۀ میراث مکتوب از بابت بودجه در مضیقه است و آنهایی که باید به میراثِ گذشته توجه کنند اهمیت آن را درنیافته‌اند و بودجۀ این مؤسسه را خیلی کاهش داده‌اند. امیدوارم که نهادهای ذیربط به این مؤسسه توجه بیشتری کنند تا بتواند خدماتِ بیشتری در زمینۀ نشر میراث گذشتۀ ما داشته باشد.
انعکاس کوشش‌های فرهنگی ایرانیان در میراث مکتوب
بخش دیگری از این نشست به سخنرانی محمود عابدی، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی اختصاص داشت که با اشاره به گستردگی دامنۀ میراث مکتوب ایران از سنگ‌نوشته‌ها تا آثاری را که از سده‌های اخیر باقی است، آنها را نشانگر فرهنگ ملی و کوشش‌های فرهنگی ایرانیان توصیف کرد و گفت: بازشناسی این آثار، فراهم آوردن نسخه‌ها و نمونه‌های آنها، تصحیح دقیق آنها و معرفی ارزش‌های‌شان برای نسل جدید را بسیار مهم و اصلی روشن بر همگان است.
وی از تصحیح آثاری همچون تاریخ بیهقی، کلیله و دمنه، اسرار التوحید و مقالات شمس به عنوان نمونه‌های برتر این نوع احیاء متون کهن یاد کرد و به عنوان نمونه دربارۀ تأثیر این کوشش‌ها گفت: پیش از چاپ مقالات شمس به تصحیح استاد محمدعلی موحد، باور بسیاری از محققان دربارۀ شخصیت فرهنگی شمس تبریز به گونۀ دیگری بود و چه بسا داوری‌ها با نوعی خطا و سهو در آمیخته بود. اما همت بلند استاد عزیز، که خداوند عمر و عزت ایشان را بیشتر کند، کاری کرد که معرفت ما را نسبت به شخصیت فرهنگی شمس تبریز و رابطۀ آن با مولانای بزرگ تغییر داد.
عابدی دربارۀ نقش مؤسسۀ میراث مکتوب در این حوزه، گفت: دفتر نشر میراث مکتوب که با همت دوست فرهنگی ما آقای دکتر اکبر ایرانی پا گرفته است و از آغاز کار با جمع بسیار محدود و معدودی کار خود را شروع کرده امروزه نتایج بسیار چشمگیری به بار آورده و کتاب‌های بسیار ارجمندی را به چاپ رسانده که انصافا احیای آنها خدمت بسیار شایانی بوده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی ضمن بیان این مطلب که مؤسسه میراث مکتوب توانسته افرادی را به خود جذب کند و بعضی از جوانان را در این دفتر گرد هم بیاورد و آنها را تربیت کند که گاهی کارهای حیرت‌انگیزی انجام داده‌اند، افزود: فعالیت این مؤسسه دنبالۀ کار بسیار خوب و به یاد ماندنی بنیاد فرهنگ و کاری ارجمند است که به نظر من کسی نیست که قدر این اقدامات را نداند.
وی با بیان این که کار بازشناسی نسخه‌های فارسی هنوز و هنوز و هنوز ادامه خواهد یافت، اظهار کرد: کافی است شما نگاهی به فهرست نسخه‌های خطی موجود در ترکیه و در کتابخانه‌های بزرگ داخلی و در کتابخانه‌های هند و پاکستان و کتابخانۀ تاشکند ازبکستان بیندازید. چنان که گفته‌اند کتابخانۀ مؤسسۀ ابوریحان بیرونی تاشکند بالغ بر 18 هزار عنوان نسخه خطی دارد که بسیاری از آنها به زبان فارسی است و بعضی از آنها هنوز چنان که باید شناسایی نشده‌اند.
عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اظهار امیدواری برای افزون شدن امکانات این مؤسسه برای بازشناسی و چاپ مواریت مکتوب، گفت: یقین دارم جوان‌هایی که در این مؤسسه تربیت شده‌اند و آثاری که از اینجا و آنجا فراهم آمده و به همت بعضی از بزرگان تصحیح و چاپ شده‌اند فراموش‌شدنی نیست، بلکه برای هر بیننده‌ای بسیار شوق‌انگیز و مایۀ افتخار است.
اهمیت احیاء اسناد و منابع فارسی موجود در دیگر کشورها
دیگر سخنران روز دوم این مجموعه سخنرانی‌ها عارف نوشاهی، استاد بازنشستۀ زبان و ادبیات فارسی کالج دولتی گوردون راولپندی پاکستان، بود که از بررسی اسناد و کتاب‌های گذشته و گذشتگان به عنوان گام اول در راه شناخت یک ملت و فرهنگ سخن گفت و با اشاره به فعالیت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در این زمینه، اظهار کرد: این مؤسسه با وجود این که یک نهاد ایرانی است ولی به کل قلمرو زبان فارسی و فرهنگ فارسی، که جغرافیای آن از بنگال تا بالکان و از خوی تا خیوه و خوارزم است، توجه دارد.
وی با اشاره به حضور تقریبا 700 سالۀ زبان فارسی در شبه قاره به عنوان زبان رسمی، گفت: مخازن فراوان کشف ناشده‌ای از اسناد به زبان فارسی در هند، پاکستان و بنگلادش وجود دارد اما بیگانه بودن نسل امروز این کشورها با زبان فارسی، موجب بلااستفاده ماندن این اسناد و منابع مهم شده است و حتی کتابخانه‌های دولتی فهرست‌نویسی ندارند که آن نسخه‌های خطی فارسی را دقیق فهرست کند، چه رسد به کتابخانه‌های شخصی.
استاد بازنشستۀ زبان و ادبیات فارسی کالج دولتی گوردون پاکستان با اشاره به پیشنهادی که پیش از این برای همکاری کتابخانۀ ملی ایران با آرشیوهای ملی و کتابخانه‌های معتبر کشورهای غیر فارسی‌زبانِ دارای منابع و اسناد فارسی، ارائه کرده، گفت: با توجه به این که کشورهای مذکور متخصصان چندانی ندارند اگر این همکاری طی تفاهم‌نامه‌ها و قرادادهایی شکل بگیرد، و اسناد تاریخی خوانده و نشر شود، قطعا اطلاعات ارزشمند و تازه‌ای از تاریخ ادبیات ما، تاریخ فرهنگی ما و حتی تاریخ سیاسی ما به دست خواهد آمد.
نوشاهی ضمن تجلیل از فعالیت‌‌های مؤسسۀ میراث مکتوب به عنوان یک سازمان غیردولتی در این زمینه، کتابشناسی آثار چاپ شده در شبه قاره را که از سوی این مؤسسه در چهار جلد چاپ و منتشر شده است، سندی محکم برای نشان دادن جایگاه زبان فارسی در شبه قاره توصیف نمود و در پایان اظهار امیدواری کرد که کتابخانۀ ملی ایران و سازمان‌های دیگر از جمله مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب توجه و اقدامات بیشتری برای انتشار اسناد تاریخی فارسی موجود در کشورهای همسایۀ ایران مبذول دارند.