میراث مکتوب – هم‌زمان با تولد مولانا جلال‌الدین بلخی(۶ ربیع‌الاول سال ۶۰۴ هجری‌قمری، برابر با ۱۵ مهرماه سال ۵۸۶ هجری‌شمسی در بلخ)، نگاهی می‌افکنیم به مهم‌ترین و کامل‌ترین تصحیح از مثنوی معنوی که چندی قبل، به همت دکتر محمدعلی موحد و انتشارات هرمس و با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در دوجلد بر پیشخوان کتاب نشسته است.
این کتاب در همین فرصت کوتاهی که به بازار کتاب راه یافته است (از دی‌ماه سال ۱۳۹۶) و به‌رغم حجم و قیمت [بالای] آن، با اقبال خوب علاقه‌مندان، به‌خصوص مولوی‌شناسان روبرو شده است و بسیاری آن را معتبرترین تصحیح از مثنوی تا به‌امروز دانسته‌اند که بر تصحیح نیکلسون، محمد استعلامی، عبدالکریم سروش و… برتری‌های خاصی دارد. عمده مولوی‌پژوهان در قید حیات ازجمله دکتر عبدالکریم سروش، توفیق سبحانی و نصرالله پورجوادی بر اعتبار و ارجحیت آن بر سایر نسخه‌ها تاکید کرده‌اند.
محمدعلی موحد که پیش از این تصحیحش بر مقالات شمس، اعتباری ویژه به جایگاه ادبی و مولوی‌پژوهی او بخشیده بود، در مقدمه مثنوی آورده است که به‌همراه سه‌‌تن از دستیارانش، یازده نسخه از مثنوی را «با دقت تمام -نه به‌طریق نمایشی و ویترین‌آرایی، بلکه با وسواسی علمی و با امانت‌داری- کلمه‌‌به‌کلمه و موبه‌‌مو» خوانده‌اند و موارد اختلاف آنان را ثبت کرده‌اند و البته در ادامه به نقد و بررسی این اختلافات و گزینش بهترین و رساترین بیت‌ها از دید مولانا پرداخته‌اند.
او البته در تمامی این سال‌های بعد از تصحیح مقالات، دمی از پژوهش در آثار مولانا فرونکاسته است و چنانکه خود در مقدمه می‌گوید، از ۴۰ سال قبل، در فکر تصحیحی از مثنوی بوده و حتی آورده است که با همکاری و همفکری علیرضا حیدری (مدیر انتشارات خوارزمی) و بنا به توصیه دکتر مجتبی مینوی که در فکر تصحیحی از مثنوی بود، «بنا را بر آن گذاشتیم که دنباله کار او را بگیریم و یک دوره مولویات، یعنی آثار خود مولانا و کتاب‌های اساسی دیگر را که برای شناخت مولانا و فهم آثار او اهمیت دارند، به شیوه انتقادی علمی تصحیح کنیم». او سپس اضافه می‌کند که کتاب «ابتدانامه» سلطان ولد را تقریبا به پایان برده بودند و حتی کار مقابله مثنوی و ضبط اختلافات آن را هم براساس نسخه‌های آقای مینوی انجام داده بود، اما به‌دلایلی که خود توضیح نمی‌دهد، آن‌همه تلاش وکوشش و نوشتن حواشی بر کتاب‌های یادشده و «حاصل مدت‌های دراز رنج و کوشش که به دستخط این بنده به‌صورت یادداشت‌ها در حواشی نسخه‌ای از چاپ نیکلسون قید شده بود، از دسترس بیرون افتاد و تکمیل و تهذیب آن‌ها مقدور نگردید».
بعدها محمدعلی موحد همکاری‌هایی با محمد زهرایی، مدیر نشر کارنامه داشت که از جمله آن‌ها برگزاری جلسات شرح و تفسیر مثنوی به‌صورت هفتگی بود و آورده است که این فعالیت هم تا اواسط دفتر ششم و با حضور چهره‌هایی چون مصطفی ملکیان و منوچهر انور انجام و ضبط و پیاده می‌شد و در همان زمان هم به این جمع‌بندی رسیدند که نیاز به تصحیحی تازه از مثنوی است.
در این مدت البته دو کتاب از مجموعه مطالعات و سخنرانی‌های دکتر موحد درباره مولوی و شمس ازسوی نشر کارنامه فرصت انتشار پیدا کرد. ضمن آنکه مجموعه‌ای از درس‌گفتارها در شرح دفتر نخست مثنوی را نیز از او در فرهنگستان زبان و ادب فارسی، به‌صورت فایل‌های صوتی در وب‌سایت فرهنگستان قرار داده‌اند که شیوه خاص آقای موحد در شرح مثنوی را از میان این درس‌گفتارها می‌توان دریافت.
ویژگی‌های تصحیح مثنوی موحد
مدار کار تصحیح بر ۱۱ نسخه بود که چهار نسخه شامل هر شش دفتر مثنوی، و بقیه نسخه‌ها به‌صورت نسخه‌هایی از دفاتر شش‌گانه مثنوی است؛ به این معنا که برخی از نسخه‌ها، تنها یک دفتر یا چند دفتر مثنوی را شامل می‌شد که البته دلیل انتخاب تک‌تک این نسخه‌ها نیز در مقدمه مفصل موحد توضیح داده شده است.
به‌جز دو نسخه از این ۱۱ نسخه، بقیه نسخه‌ها در ۳۰ سال بعد از فوت مولانا به نگارش درآمده‌اند که این نکته در انتخاب نسخه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چراکه هرچه زمان کتابت نسخه‌ها به زمان حیات و مرگ مولف نزدیک‌تر باشد، احتمال راهیابی خطا و اشتباه در آن کمتر است.
علاوه‌بر تلاشی که در تصحیح انتقادی این متن به چشم می‌آید، باید از مقدمه ۱۶۰ صفحه‌ای دکتر موحد یاد کرد که در آن، ضمن نقد و بررسی تصحیحات قبلی، شیوه کار خود برای انجام این تصحیح و نیز دلایل اتخاذ روش خود برای تصحیح را به مخاطبان توضیح می‌دهد.
نگاهی به مقدمه آقای موحد نشان می‌دهد که او به شیوه‌ای علمی، تقریبا تمامی مطالبی که در زمینه تصحیح مثنوی ازسوی مولوی‌پژوهان نامی به زبان‌های انگلیسی، ترکی و فارسی تابه امروز منتشر شده است را مورد بررسی قرار داده و حتی در پاره‌هایی از این مقدمه، بر مهم‌ترین نکات ارائه‌شده انگشت تاکید نهاده و برخی شبهات را با ادله و مستندات برطرف ساخته است. برای نمونه، بسیاری بر این باور بودند که مولانا به‌دلیل شتاب در نقل مطالب، چندان در فکر دوباره‌خوانی و تصحیح متن مثنوی نبود، اما آقای موحد استدلال می‌کند که تمامی اصلاحاتی که روی نسخه‌های مثنوی صورت گرفته، با اجازه مولانا بوده است، به‌نحوی که «اگر مولانا موافقت می‌نمود و اجازت می‌فرمود، آن اصلاحات را به‌صورت نسخه بدل در حاشیه دفتر یادداشت می‌کردند» و چنین است که در حواشی دو نسخه بسیار معتبر مثنوی که یکی ۵ سال و دیگری ۱۵ سال بعد از رحلت مولانا خاتمه یافته، هر دو کاتب تاکید و تصریح کرده‌اند که نسخه خود را از روی نسخه قرائت‌شده بر شیخ نوشته‌اند و روایت بدیل برخی از ابیات هم در حاشیه این دو نسخه آمده است. نکته مهمی که محمدعلی موحد در این مقدمه آورده، اشاره به نبود نسخه‌های اصلی نوشته‌شده در زمان حیات مولاناست:
«کاتبان هیچ‌یک از دو نسخه ممتاز ما، یعنی نسخه قونیه و نسخه الف، ادعا نکرده‌اند که آنچه را نوشته‌اند، بر مصنف(مولانا) خوانده‌اند؛ مدعای آنان جز این نیست که نسخه خود را از روی نسخه‌ای که بر مصنف خوانده شده و مورد تایید او بوده است، می‌نویسند.»
دیگر نکته مهم این مقدمه این است که آقای موحد نشان می‌دهد در بررسی و مقابله متن‌ها و نسخه‌های مختلف، تحریف‌ها و اختلافات، در مقایسه با آثار شاعران دیگر، بسیار اندک بوده است و این از صحت و دقت نسخه‌ها و البته مراقبت مولانا و شاگردانش بر ارائه درست و صحیح ابیات خبر می‌دهد.
شیوه مبتکرانه در چینش اشعار
شیوه دکتر موحد در چینش اشعار مثنوی هم مبتکرانه است. او به‌خلاف مصححان قبلی، بدون دست‌زدن به کلیت و حتی کلمه‌ای از اشعار مولانا، با فاصله‌گذاری اشعار و حکایت‌ها، سعی کرده است نوعی تفکیک بین حکایت‌ها از یک‌سو و نتیجه‌‌گیری‌های مولانا ازسوی دیگر، قائل شود. به این ترتیب، مخاطب تیزبین با اندکی دقت در نحوه چینش اشعار و فاصله‌گذاری‌هایی که صورت گرفته، به‌آسانی با منطق چینش و تدوین اشعار آشنا می‌شود و می‌تواند دریابد چه بخشی از شعر مرتبط با داستان است و کدام بخش بیان و نتیجه‌گیری مولانا و حدیث نفس او. هرچند به‌نظر می‌رسد آقای موحد می‌توانست در حاشیه‌های کتاب، برخی میان‌تیترها را هم اضافه کند تا کار برای مخاطب عام، کمی آسان‌تر شود؛ مثل کاری که در نسخه جدید سفرنامه ابن‌بطوطه انجام داد.
بخش سوم مقدمه که عنوان «ملاحظات کلی و شیوه کار ما» را بر خود دارد، درواقع نقطه افتراق و تفاوت کار آقای موحد با دیگر مصححان را به‌دقت توضیح می‌دهد. او در این بخش، نکته‌هایی را که بزرگانی چون فروزانفر درباره تصحیح مثنوی گفته‌اند، در ترازوی نقد و استدلال قرار داده است و آن‌ها را بررسی می‌کند. درواقع مقدمه دکتر موحد، خود کلاس درسی است و حاصل تجربه‌های درازدامن او در مولوی‌پژوهی و به‌خصوص عرصه تصحیح و برای سایر مصححان که گام در این وادی قرار می‌دهند، بسیار آموزنده است.
کتاب در قامتی شکیل و با صفحه‌‌آرایی چشم‌نواز و انتخاب پُنط (اندازه حروف متن) و خطی خوانا و روان و جلدی ساده اما محکم و به‌همراه کشف‌الابیات در مجلد دوم منتشر شده است. اما به‌نظر می‌رسد ناشر می‌تواند با بهره‌گیری از کاغذ نازک، به انتشار نسخه تک‌جلدی آن نیز همت گمارد.
مثنوی معنوی جلال‌الدین محمد بلخی/ تصحیح و مقدمه: دکتر محمدعلی موحد/ نسخه‌خوانان: مینا انتظار حجت، آذر کلهر و سینا گلستانی/ ناشر: فرهنگستان زبان و ادب فارسی و نشر هرمس/ قیمت: ۲۰۰ هزار تومان/ ۱۶۱ صفحه مقدمه+۷۶۶ صفحه، جلد نخست + ۱۰۷۳ ص جلد دوم)