میراث مکتوب- کتاب «گذر جوانمردان: لوطیان عصر قاجار» پژوهش و نگارش فریبا مرادی، با شمارگان هزار نسخه، ۱۸۸ صفحه و بهای ۱۵۵ هزار تومان توسط نشر تاریخ ایران منتشر شد.
حکومت‌های استبدادی، ضعف ساختار قدرت، هجوم و تسلط بیگانگان و… ازجمله عواملی بود که مردم ایران در طول تاریخ همواره با آن درگیر بودند. به مرور زمان گروه‌هایی از میان توده مردم برخاسته و سعی در احقاق حقوق ایشان مقابل دولت‌های وقت کردند.
جریان این اشخاص که در طول زمان با نام‌های عیاران، فتیان، اخیان، پهلوانان و… شناخته می‌شدند، با فراز و فرودهای فراوان همراه بود، گاه مثل صفاریان موفق به تشکیل حکومت شدند یا همانند سربداران با پایه‌گذاری نهضت مقاومت و بیگانه‌ستیزی مقابل دشمن قدعلم کردند، یا در کسوت پهلوان به دربار راه یافتند. اما آنچه همواره در میان ایشان مشترک بود پایبندی به اصول جوانمردی و حمایت از ضعفا بود.
با روی کار آمدن حکومت قاجار، مشکلات خارجی و کشمکش‌های داخلی شاهزادگان بر سر قدرت و بی کفایتی شاهان اوضاع کشور را مغشوش و نا آرام ساخت. در این شرایط عامه مردم که همواره بدترین صدمات را متحمل می‌شدند به دنبال مأمنی برای امنیت و حمایت بودند. مرام عیاری و جوانمردی را در این زمان می‌شد در صنف «لوطی‌ها» یافت. اما برخی عوامل این قشر را از مسیر فتوت منحرف کرده و به سمتی سوق داد که اکثریت آنها نه تنها کارکردشان به‌عنوان مدافعان ضعفا از دست دادند بلکه به معضلی برای طبقه رعیت تبدیل شدند که خود از آن برخاسته بودند. علاوه بر معرفی و بیان ویژگی‌های این صنف، معنی جوانمردی و تفاوت آن با نالوطی گری و ناجوانمردی و مسیر زوالی که لوطیان در عصر قاجار پیمودند.
این کتاب اهمیت بسیاری دارد و از جمله نخستین پژوهش‌های آکادمیک درباره لوطی‌های عصر قاجار است. منابع و پژوهش‌های پیشین در این زمینه ساحتی آکادمیک نداشتند. نویسنده در دو بخش نقش سیاسی و اجتماعی آنها شرح داده و در انتها به جایگاه این قشر پرحاشیه در هنر و ادبیات پرداخته است.
کتاب به طور کل چهار فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «لوطی کیست؟»، «بررسی نقش سیاسی لوطی‌ها»، «بررسی نقش اجتماعی لوطی‌ها» و «هنر و ادبیات».
در فصل اول این مباحث مطرح شده است: «لوطی در لغت»، «پوشاک لوطی»، «آرایش صورت لوطی»، «ابزار و اسباب لوطی: هفت وصله لوطی‌گری»، «مرام و اخلاق لوطی (لوطی‌گری)»، «زبان و ادبیات لوطی»، «سلسله مراتب لوطی»، «مذهب و عقاید لوطی» که در این مبحث حضور لوطی‌ها در عزاداری محرم، عید قربان، منازعات فرقه‌ای، زیارت و اماکن مقدس و مراسم کلوخ‌اندازان شرح داده شده، «مشاغل» و «تفریحات و سرگرمی‌ها» که در این مبحث نیز حضور لوطی‌ها در اماکن پاتوق‌شان اعم از قهوه‌خانه، زورخانه و اماکن مذهبی و برنامه‌هایی چون گلریزان و احیاناً حضور لوطی‌ها در شیرکخانه‌ها بررسی شده است.
در فصل دوم کتاب نیز این مباحث مطرح شده است: «آشوب اصفهان و زمینه‌های آن»، «طغیان هاشم خان لنبانی»، «لشکرکشی فتحعلی‌شان به اصفهان»، «شورش مجدد لوطی‌ها در حکومت محمدشاه»، «تدابیر محمدشاه برای سرکوب آشوب اصفهان»، «لشکرکشی محمدشاه به اصفهان»، «ادامه یافتن آشوب اصفهان در حکومت ناصرالدین‌شاه»، «لوطی‌ها و تحریم تنباکو»، «لوطی‌ها و نهضت مشروطه»، «لوطی‌ها پیش از مشروطه»، «لوطی‌ها پس از پیروزی مشروطه»، «نقش لوطیان تبریز در انقلاب مشروطه»، «بلوای مشهد و به توپ بسته شدن حرم امام رضا (ع)» و «طغیان نایبیان کاشان».
نویسنده در فصل سوم نیز این مباحث را مطرح کرده است: «نقش لوطی‌ها در بحران نان»، «سو رفتارهای اجتماعی»، «پیامد سو رفتار لوطی‌ها»، «رابطه لوطی‌ها با اقلیت‌های دینی»، «اقدامات دولت جهت مقابله با لوطی‌ها»، «لوطی‌ها و نظامی‌گری» و «افول لوطی‌گری».
در نهایت فصل چهارم کتاب نیز این مباحث را با خود به همراه دارد: «لوطی‌ها: موسیقی و نمایش» که مطرب‌های دوره‌گرد و لوطی عنتری‌ها نیز ذیل این مبحث توضیح داده شده‌اند، «موضوعات نمایش» و همچنین اشعار، رقص‌ها و زبان آنها و در نهایت بحثی با عنوان «لوطی در ادبیات».
منبع: مهر