میراث مکتوب – نام استاد پروز اذکائی را کمتر کسی است که در زبان و ادبیات فارسی نشنیده باشد. او امروز در حالی دهۀ هشتم زندگانی خود را سپری می‌کند که آثارش به مانند جهانی کشف نشده، خواندنی و جذّاب است.
این استاد مسلّم همدانی که همچنان نیز در زادگاه خود، شهر همدان به سر می‌برد، مقالات و تحقیقات متنوعی را در حوزۀ فرهنگ، ادبیات فارسی، تاریخ، کتابداری و فلسفه به رشته تحریر درآورده و حال این تحقیقات از سوی انتشارت دکتر محمود افشار و با همکاری انتشارات سخن در قالب مجموعۀ 5 جلدی ماتیکان‌ها منتشر شده است.
در عین حال پرویز اذکائی به عنوان کسی که عمری را در جادۀ پرفراز و نشیب تحقیقات علمی و ادبی سپری کرده، در ابتدای ماتیکان‌ها اشاره‌ای نیز به تعلّل و یا تمهل برخی ناشران دولتی و ملتی دارد که 10 سال او را برای چاپ آثارش چشم به راه گذاشتند و در نهایت نیز این بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار بوده که به قول استاد اذکائی انتشار این آثار را وجهه همّت عالیه خود قرار داده است.
واژۀ ماتیکان در زبان پارسی میانه به معنی کتاب است و به گفتۀ زارعی، از شاگردان استاد اذکائی که در نشست دوستانۀ آذرماه میراث مکتوب شرکت کرد، انتخاب واژۀ ماتیکان برای عناوین این کتاب‌ها از سوی استاد اذکائی صورت گرفته است.
همین انتخاب ماتیکان بجای واژۀ کتاب نشان از عمق علاقه استاد اذکائی به پارسی میانه است و تسلط او بر پارسی میانه را در نوشته‌هایش می‌توان دید، مثلا آن جا که او در مقاله‌ای تحت عنوان تاریخچۀ فهلوی، کلمۀ «پهلوی» را وجهی از کلمۀ «پَرتَوی» می‌داند و به تفصیل دربارۀ آن اسب میدان سخن را می‌راند.
با این حال آن چه تحت عنوان مجموعۀ پنج جلدی مقالات و تحقیقات استاد اذکائی منتشر شده، هرکدام شامل یک حوزه است و عناوین این کتاب‌ها شامل ماتیکان فرهنگی، ماتیکان فلسفی، ماتیکان علمی، ماتیکان تاریخی و ماتیکان کتابگزاری است.
در این میان ماتیکان فرهنگی استاد اذکائی خود سی گفتار در فرهنگ و ادب را شامل می‌شود که در این گفتارها مقالاتی در ارتباط با مزارشناسی در ایران، افسانۀ گیل گمش سوری، حقیقت امر اساطیر میانرودانی، مانویت در البحار مجلسی، گزارشی دربارۀ شطرنج، وقف در ایران باستان و دیگر مقالات خواندنی دیگر به چشم می‌خورد.
نثر اذکائی در ماتیکان فرهنگی به مانند دیگر ماتیکان‌ها، ادبیاتی روان و در عین حال اصیل دارد. این کتاب شامل گزینه گفتارهای او و مجموعه سی مقاله در فرهنگ و ادب و به طور عمده گزارش دانش‌های اجتماعی(مردم شناسی، اسطوره شناسی)، ادبی (گویش شناسی، خط و کتابت)، دین شناسی و کیش‌ها(زروانی، مزدائی، مانوی)، فرهنگ شناسی(شکره‌داری، بازیاری و جز اینها)، برخی دانشخانه‌ها و کتابخانه‌ها، آیین‌ها و فرادادهای ایران باستانی و دوران اسلامی است که به گفتۀ نویسنده طی چهل سال فرادست آمده است.
آن چه ماتیکان فرهنگی اذکائی را خواندنی و جذاب می‌کند، موضوعات متنوعی است که تا کنون کمتر به آن پرادخته شده است. از جمله او در این کتاب در مقالۀ مزارشناسی در ایران پس از تعریفی از اصطلاح مزار می‌گوید که تاکنون بر بیش از 5 مزار همنام و معتبر «یحیی‌بن زید» آگاهی یافته‌ام. اذکائی سپس مکان این مزارها را عنوان کرده و علت این همنامی را به تفصیل بیان می‌کند.
استاد اذکائی در مقالۀ دیگری در ماتیکان فرهنگی با عنوان دانشگاه جندیشاپور، به شرحی از تاریخ باستانی این دانشگاه علمی پرداخته و از جمله اظهار می‌دارد که «اطلاق دانشگاه بر مراکز علمی و طبّی جندیشاپور را، مورخان علم از عهد خسروانوشیروان(531-579م) مصداق واقعی می‌دانند، زیرا که علم و معارف فلسفی در زمان پادشاهی او اعتلاء و ازدهار عجیبی پیدا کرد، خود او علی‌رغم جنگ‌های پیاپی با رومیان، سخت به فرهنگ یونانی-رومی علاقه داشت؛ و بر آن بود که علوم ایشان را در ایرانزمین توسعه دهد.»
در عین حال ماتیکان فرهنگی استاد اذکائی در آخرین گفتار خود با عنوان فرهنگ جبهه، توضیحاتی در ارتباط با مشارکت وی در تدوین «فرهنگ جبهه» میباشد که وی در تدوین هشت دفتر از این فرهنگ مشارکت داشته است.
ماتیکان فرهنگی استاد اذکائی در حال حاضر در 618 صفحه در کتابفروشی‌های معتبر کشور در اختیار علاقه‌مندان است.