میراث مکتوب – اين کتاب، پژوهشى است پيرامون شخصيت و خويشكارى كيخسرو از روزگار اساطيرى تا دوران متأخر. كيخسرو محبوبترين شاه ايران، چهرهاى متمايز نسبت به ساير فرمانروايان كشورمان دارد، تا جايى كه مىتوان او را «شاه آرمانى ايرانيان» ناميد.
شاه آرمانى در منظر ايرانيان باستان، شهريار دين يار بود. يعنى كسى كه جامع مقام دين و دولت است. چنين فردى، برخوردار از فرّ ايزدى، پيرو خرد و هماهنگ با كيش اهورامزداست؛ با هر آن چه بدى و پليدى است مىجنگد و دوستار هر آن چيزى است كه فضيلت ناميده مىشود؛ پاك و درستپيمان، عادل، دلير و نيرومند است. چنين شاهى مايۀ بركت براى مردم و كشور خويش است. ريزش باران و فراخى نعمت و آبادى كشور همه به وجود دينيار و عدالتورز او وابسته است.
در كتاب دينى زرتشتيان ــ اوستا ــ با تكريم و احترام از او ياد شده و آمده است كه به يارى ايزدان به خونخواهى پدرش ــ سياوش ــ و اغريرث دلير، افراسياب تورانى را مىكشد و بتكده كنار درياچه چيچست (درياچه اروميه) را ويران مىسازد.
در متون پهلوى هم كيخسرو شخصيتى برجسته دارد و فضايل جديدى را نيز به او نسبت مىدهند. براساس اين روايات او از جاودانانى است كه در رستاخيز به يارى سوشيانس ــ موعود زرتشتيان ــ بر مىخيزد. در منابع تاريخى دوره اسلامى نيز وقايع زندگى كيخسرو اغلب با طول و تفصيل زياد آمده و با وجود برخى تفاوتها در اين روايات، در همه آنها، كيخسرو پادشاهى محبوب و قابل احترام است و گاه حتى از قول ايرانيان او را پيامبرى دانستهاند.
در حماسه ملّى ايران نيز حجم قابل ملاحظهاى از ابيات منظومه به بيان سرگذشت كيخسرو اختصاص دارد و اين موضوع نشاندهندۀ اهميت شخصيت او در ذهن شاعر پرآوازه طوس است. بدون شك در شاهنامه نيز كيخسرو به صورت برترين شاه نمايانده شده است، شاهى كه علاوه بر بهرهمندى از فرّ كيانى، از ويژگىهاى پهلوانى نيز بهرهمند است و بدينگونه اين «شاه ــ پهلوان» به صورت شاه آرمانى ايرانيان تجلّى يافته است.
نكتۀ جالب توجه آنكه چهرۀ تابناك كيخسرو را در عرفان اسلامى و فلسفه اشراق نيز مىيابيم.
گذشته از همه موارد فوق، افسانههاى زيادى نيز در بين عامه مردم رواج دارد كه بيانگر جايگاه ويژه و برتر او در ذهن و قلب ايرانيان است. سيدابوالقاسم انجوى شيرازى تعداد زيادى از اين داستانها را در كتاب مردم و شاهنامه و نيز مردم و قهرمانان شاهنامه گردآورده است. برخى از اين روايات، مشابه روايات متون تاريخى و حماسى است و پارهاى ديگر نيز متفاوت است. اما درونمايه مشترك تمام اين افسانهها آن است كه كيخسرو شاهزادهاى پاك و معصوم است كه ابتدا پدرش سياوش (مظهر پاكى و مظلوميت) را به ناجوانمردى مىكشند و سپس او و مادرش را به شدت در تنگنا قرار مىدهند. اين دو نيز پس از تحمل رنج فراوان از چنگال ستمگران مىگريزند. او پادشاهى پاك، معصوم، حقطلب و دوستدار رعيت است. پادشاهى زاهد كه سرانجام از ترس آنكه مبادا دچار عُجب و خودپسندى شود، تخت پادشاهى را نيز رها مىكند و به نحو مرموزى ناپديد مىشود. شايد اين ناپديد شدن او نيز بدان جهت است كه ايرانيان نمىخواستند هيچ نوع مرگى را براى پادشاه محبوب خود متصور شوند.
در منطقه كهگيلويه و دامنههاى كوه دنا، نام و نشان بسيارى از آبادىها، تپهها، كوهها، گردنهها، غارها و چشمهها با داستان كيخسرو و پنهانشدن وى از انظار ارتباط پيدا مىكند و مردم هر منطقه معتقدند نقطهاى كه اين پادشاه خداترس و مردمدوست از ديدهها نهان شده، نزديك ولايت آنهاست.
توجه و دلبستگى توأم به حرمت مردم نسبت به اين پادشاه تا آنجاست كه او را در شمار پاكان و جاودانان مىشمارند و معتقدند كه همچون خضر نبى زندگانى جاويد دارد، عدهاى حتى خضر و او را شخصيتى واحد مىدانند و گويند هنگام ظهور حضرت صاحب (ع) به جمع ياران آن حضرت مىپيوندد و در ركاب وى خواهد بود.
و بدينگونه كيخسرو كه در متون دينى يكى از جاودانان و از ياوران سوشيانس ــ موعود زردشتى ــ است در اعتقادات شيعيان از ياوران امام زمان ــ موعود تشيّع ــ در مىآيد.
فهرست مطالب کتاب:
پيشگفتار
بخش اول: كيخسرو در متون اساطيرى
فصل اول: كيخسرو در اوستا
فصل دوم: كيخسرو در متون پهلوى
بخش دوم: كيخسرو در متون تاريخى دوره اسلامى
بخش سوم: كيخسرو در حماسه ملّى
بخش چهارم: جايگاه كيخسرو در فلسفه اشراق و متون عرفانى
فصل اول: كيخسرو در فلسفه اشراق
فصل دوم: كيخسرو در متون عرفانى
بخش پنجم: افسانه «جم»
بخش ششم: كيخسرو در باورهاى عاميانه
بخش هفتم: همانندهاى كيخسرو در اسطوره، تاريخ و ادبيات ملل
فرجام سخن
پيوست: معرفى و نقد منابع
كتابنامه
واژهنامه
خاتون‌آبادی، افسانه، کیخسرو آرمان‌شاه ایرانیان، تهران، جهان کتاب، 242 صفحه، بها: 150000 ریال، 1395.