میراث مکتوب – بررسی بسیاری از متون و اسناد دورۀ اسلامی نیازمند آگاهی از اصطلاحات دانش استیفا (دیوانسالاری) است. این اصطلاحات در زبان فارسی و عربی همواره یکسان نبوده‌اند و ضمناً کاربرد اصطلاحات در مناطق جغرافیاییِ گوناگون و نیز در ادوار تاریخیِ مختلف با تغییراتی همراه بوده است. به همین دلیل، بررسی این اصطلاحات باید بر مبنای زبان، جغرافیا و دورۀ نگارش هر اثر صورت بگیرد. از سویی به دلیل منسوخ شدن دانش استیفا و جایگزینی آن با شیوه‌های مدرن کشورداری، بسیاری از اصطلاحات و روش‌هایی که در قدیم به کار می‌رفت امروزه فراموش شده است و لذا آگاهی ما از این دانش، بسیار اندک است. به همین دلیل آگاهی دقیق از این دانش و مصطلحات آن نیازمند بررسی متون و اسناد ادوار گوناگون و بویژه آثاری است که توسّط خود مستوفیان در آموزش دانش استیفا نگاشته شده است. در این میان، برخی از آثار کهن آموزش استیفا وجود دارد که در آن‌ها به تعریف نگاری اصطلاحات این دانش پرداخته شده است. در مقدّمۀ فارسی به شناسایی این تعریف نامه‌ها پرداخته شده است.
در این پژوهش، کهن‌ترین فرهنگنامۀ فارسی شناخته شده دربارۀ دانش استیفا تصحیح شده و بسیاری از اصطلاحات این متن مورد بررسی قرار گرفته است.
فرهنگنامۀ یاد شده، بخشی از متنی فارسی با نام المرشد فی الحساب (راهنمای محاسبه) است. این اثردر سال 691 ق توسّط شخصی با نام حسن بن علی برای یکی از بزرگ‌ترین وزیران دورۀ مغول یعنی صدرالدین احمد خالدی زنجانی – ملقّب به صدر جهان – نگاشته شده است. این وزیر، نخستین بار در زمان ایلخان مغول گیخاتو (حکومت: 690 – 694 ق) در ذیحجۀ سال 692 ق به منصب وزارت منصوب شد و روشن است که المرشد فی الحساب یک سال پس از آغاز وزارت صدرالدّین احمد به وی اهداء شده است.
كتاب به آموزش دو موضوع ریاضیات و استیفا اختصاص یافته و لذا متن اثر به دو بخش اصلی با نام‌های «قسم تقریر» (ویژۀ ریاضیات) و «قسم تحریر» (ویژۀ استیفا) تقسیم‌بندی شده است. بخشی که در پژوهش کنونی به تصحیح و شرح آن پرداخته شده شامل بیش از یکصد و سی اصطلاح استیفا است که در آغاز «قسم تحریر» درج شده است. در این پژوهش، مصححان نخست به تصحیح این بخش المرشد فی الحساب پرداخته اند و سپس در بخشی جداگانه این اصطلاحات را شرح و بررسی کرده اند. همچنین اگر در تعریفاتِ هر مدخل – در متنِ المرشد – اصطلاحاتِ دیگری به کار رفته باشد، در صورت لزوم به شرح و بررسی آن اصطلاحات نیز پرداخته شده است.
در شرح هر اصطلاح، کاربرد و معنای آن در متون فارسی و عربی بررسی شده و در این زمینه، بخصوص از منابعی بهره برده شده که توسّط مستوفیان یا نویسندگان آشنا با موضوع استیفا تعریف شده یا به کار رفته است. مصححان همچنین از پژوهش‌های معاصر نیز بهره برده و در صورت نیاز به نقد منابع نیز پرداخته اند.
مبنای این پژوهش، نسخه‌ای از این اثر است که به شمارۀ 2154 در كتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (تهران) نگهداری می‌شود. این نسخه تاریخ کتابت ندارد امّا نزدیک به دورۀ زندگی نویسنده (حدود سدۀ 7 و 8 ق) کتابت شده و دستنویسی کم غلط و بسیار ارزشمند است.
در مقدّمۀ فارسی به ویژگی‌های متن‌شناسی، نسخه‌شناسی، نکات زبانی و موارد مرتبط با این پژوهش بصورت گسترده‌تر پرداخته شده است.
حسن بن علی، قرن 7 ق، کهن ترین فرهنگ نامۀ فارسی دانش استیفا (تصحیح و تحلیل بخش لغات و مصطلحات المرشد فی الحساب)، به کوشش: نفیسه ایرانی و علی صفری آق قلعه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 214، 6 ص، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: وزیری، بها با جلد شومیز: 125000 ریال با جلد سخت: 225000 ریال، 1394