میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب کهن‌ترین نسخۀ رباعیات خیام موجود در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد را منتشر کرد. ترجمۀ انگلیسی این رباعیات از سوی ادوارد هرون الن انجام گرفته است.
تاکنون پژوهش‌های بسیاری دربارۀ ابعاد گوناگون زندگی و شخصیت حکیم عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری صورت گرفته است که هر کدام به روشن شدن بخشی از وجوه گوناگون شخصیت او یاری می‌رساند اما هنوز دربارۀ رباعیاتی که از ادوار دور به خیام نسبت داده شده، جای پژوهش‌های متعدد وجود دارد.
مهم‌ترین دلیلی که پژوهش در زمینۀ رباعیات خیام را با دشواری رویاروی کرده است این است که رباعیات وی در روزگار خودش گردآوری نشده و به همین دلیل مجموعۀ مدوّنی هم‌زمان با روزگار سراینده در دسترس نیست تا بتوان پژوهش‌ها را بر مبنای قابل اطمینان استوار ساخت. این نقیصه موجب شده است تا پژوهشگران، از حدود یک قرن پیش بدین سوی، در جستجوی منابعی باشند که در آنها رباعیاتی از خیام درج شده است. این منابع را می‌توان به دو گروه تقسیم‌بندی کرد که عبارت است از مهم‌ترین تدوین‌ها از رباعیات خیام و رباعیاتی که به صورت پراکنده در منابع درج شده‌اند.
اکبر ایرانی در مقدمه‌ای که بر این اثر نوشته است، به این نسخه پرداخته و نوشته است که کهن‌ترین گردآوری‌هایی که از رباعیات خیام تاکنون شناسایی شده شامل چند نسخه و یک اثر تألیفی است که همگی در سدۀ نهم هجری تدوین شده‌اند. مهم‌ترین نسخۀ تاریخ‌دار از مجموعۀ رباعیات خیام دستنویسی مورخ ۸۵۶ق است که به نشانی MS.Ouseley140 در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد نگهداری می‌شود، کتابی که خواننده هم‌اکنون در دست دارد چاپ عکسی همین نسخه است.
این نسخه به قلم پیربوداقی کتابت شده است. بنا به آنچه در مقدمه به آن اشاره شده است، ذهنیت پژوهشگران معاصر معمولاً بر این اندیشه استوار است که گردآورندگان رباعیات خیام در ادوار کهن، سلیقۀ خود را در گردآوری دخیل کرده‌اند؛ در حالی‌که ممکن است چنین نباشد و گردآورندگان، صرفاً رباعیات را از خلال منابعی که در دسترس داشتند گردآوری کرده و هیچ دخالت اندیشگی در آن نداشته‌اند. در چنین شرایطی نیز روشن است که هر کدام از منابع مورد استفادۀ گردآورندگان دارای ارزش متفاوتی بوده‌اند. بنابراین هر گردآوری قدیمی از رباعیات خیام دارای ارزش‌های ویژه خود است و نباید به داوری کلی دربارۀ آنها پرداخت؛ بلکه تک تک رباعیات مندرج در این آثار و نسخه‌ها باید جداگانه و با توجه به معیارهای گوناگون ـ و از جمله منابع کهن ـ بررسی شوند.
همچنین ایرانی دربارۀ ضرورت بررسی گردآوری‌های کهن از رباعیات خیام اینگونه نوشته است که ضرورت این بررسی‌ها در این مسئله نهفته است که چندگانگی فضای اندیشۀ حاکم بر رباعیات نیز نمی‌تواند سندی قطعی در رد یا تأیید انتساب برخی از آنها به خیام باشد. زیرا ممکن است خیام نیز همانند هر اندیشمندی ادوار گوناگون اندیشه را از سر گذرانده باشد، لذا بررسی‌ها نباید صرفاً براساس فضای فکری حاکم بر رباعیات باشد بلکه معیارهای گوناگونی چون ویژگی‌های زبانی و سبکی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. با توجه به همینگونه نکات است که ضرورت بررسی گردآوری‌های کهن از رباعیات خیام روشن می‌شود.
این مجموعۀ کهن رباعیات خیام که چاپ نسخه‌برگردان آن منتشر شده است، کهن‌ترین مجموعۀ مستقل شناخته شده از رباعیات خیام است. وجه دیگر اهمیت نسخه آن است که توسط یکی از خوشنویسان طراز اول دربار پیربوداق بن جهانشاه قراقویونلو (حک 866-870 قمری) یعنی «شیخ محمود پیربوداقی» کتابت شده است. نسخه هم‌اکنون به نشانی MS.Ouseley140 در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد نگهدار می‌شود. این اثر مبنای پژوهش‌های خیام‌شناسانه است. جرالد نیز در ترجمۀ اشعار خیام به زبان انگلیسی به این نسخه نظر داشته است. همچنین استاد جلال همایی نیز در مقدمه طربخانه به نسخه پیربوداقی به عنوان کهن‌ترین نسخه اشاره کرده است.
همان‌طور که اشاره شد، شیخ محمود پیربوداقی کاتب این اثر است. نام کاتب نسخه در چاپ هرون الن «شیخ محمود یربوداقی» ضبط شده است که نادرست است، این خطا به منابع دیگر از جمله مقدمۀ رباعیات حکیم عمرخیام چاپ روزن و رباعیات خیام در منابع کهن نیز راه یافته است، اما نام و نسبت درست این خوشنویس «شیخ محمود پیربوداقی» است.
در کتاب کنونی که خواننده در دست دارد، در کنار چاپ نسخه‌برگردان، متن بازخوانی شدۀ آن در بخش جداگانه آورده شده است. همچنین ترجمۀ انگلیسی ادوارد هرون الن برای استفادۀ خوانندگان انگلیسی زبان به کتاب افزوده شد. شمارنده‌هایی که بر فراز هر رباعی درج شده برای تطابق نسخه با متن فارسی و ترجمۀ انگلیسی است، ارجاعات کشف‌الابیات نیز به همین شمارندۀ رباعی‌ها است.
در مقدمۀ این اثر این اطلاع به خوانندگان داده شده است که بی‌گمان شماری از رباعیات مندرج در این مجموعه از سروده‌های خیام نیست اما استفادۀ این نسخه، به عنوان کهن‌ترین نسخۀ مدوّن رباعیات خیام، در بررسی‌های این حوزه از ضروریات است، ضمن اینکه این نسخه از نمونه‌های هنر کتاب‌آرایی شیراز در دورۀ حکمرانی قراقویونلوها است و از این دیدگاه در بررسی تاریخ هنر ایران سودمند خواهد افتاد.
نمونه‌هایی از رباعیات مندرج در این نسخه را از نظر می‌گذرانیم:
از آمدنم نبود گردون را سود / وز رفتن من جمال و جاهش نفزود
وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود / کین آمدن و رفتنم از بهر چه بود
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است / وندر طلب روی نگاری بوده است
این دسته که در گردن او می‌بینی / دستیست که در گردن یاری بوده است
تا کی غم آن خورم که دارم یا نه / وین عمر به خوش‌دلی گذرام یا نه
پر کن قدح باده که معلومم نیست / کین دم که فرو برم برآرم یا نه
مریم مرادخانی