میراث مکتوب- چاپ کهن‌ترین نسخۀ کامل دیوان حافظ از روی نسخۀ مورخ ۸۰۱ باردیگر نور تازه‌ای بر حوزۀ حافظ پژوهی افکند. این نسخه در سال ۱۳۹۴ به کوشش بهروز ایمانی در انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسید.
نسخۀ مورخ ۸۰۱ قدیم‌ترین نسخه‌ای است که تا کنون از مجموع غزلیات حافظ پیدا شده. پیشتر نسخۀ مورخ ۸۰۳ کهن‌ترین نسخه حافظ به شمار می‌رفت. نسخۀ ۸۰۱ در مجموعۀ شماره ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه استانبول کشف شده و کاتب آن غیاث ابرقوهی است. خانلری ازمجموعۀ دیگری (شمارۀ ۳۸۲۲) ازهمین کتابخانۀ نورعثمانیه استفاده کرده بود که با نام نسخۀ ک مورخ ۸۲۵ معرفی کرده است، ولی از وجود نسخۀ سال۸۰۱ خبر نداشته است.
این نسخه، مقدمۀ محمد گلندام را به تمامی در خود دارد. در چاپ فعلی، این دیباچه با دیباچۀ تصحیح نیساری مقایسه و چاپ شده است. چاپ فعلی در برگیرندهء نکات مهمی است. از جمله این که به صراحت، سال مرگ حافظ را ۷۹۱ دانسته است. دیگراین که جملۀ بحث انگیزی که در این مقدمه آمده و حافظ را به « ملازمت عمل سلطان» منسوب می‌کند، به صورت « ملازمت تعلیم سلطان» ضبط شده است. در چاپ قزوینی «ملازمت بر تقوی و احسان» آمده است.»
شمار اشعار حافظ در این نسخه ۴۳۵ غزل ، ۲۶ قطعه، ۴ مثنوی ، یازده رباعی و یک بند از ترجیع بند حافظ است. بعضی غزلهای معروف حافظ از جمله «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما» (خانلری:۱۰) در این نسخه نیست.
در این چاپ می‌توان صورت‌های متفاوتی از ابیات معروف حافظ یافت. برای مثال غزل معروف ساقی به نور باده برافروز جام ما/ مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما (خانلری شماره ۱۱) مصرع دوم به صورت «تا دور روزگار بگردد به کام ما» ضبط شده است. این ضبط پیش از این فقط در یک نسخۀ کتابخانه طوپقاپو سرای استانبول دیده شده بود (خانلری، جلد ۲، ص ۱۱۳۳). همچنین بیت مستی به چشم شاهد دلبند ما خوش است/ زان رو سپرده‌اند به مستی زمام ما (خانلری:۱۱/۶) در این نسخه نیامده است.
غزل ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما (خانلری:۱۲) ابیات ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ نیامده است. این ابیات در بعضی دست‌نوشت‌های کهن نیست (نسخه ط و ن خانلری) اما در نسخۀ خلخالی هست و این از مواردی است که شاید حافظ بعدها بنابر مصلحت سیاسی وقت افزوده یا حذف کرده باشد.
از غزل صوفی بیا که آینه صافیست جام را (خانلری:۷) بیت دوم (راز درون پرده ز رندان مست پرس) در این نسخه نیامده است. به گزارش خانلری در بعضی نسخ دیگرهم این بیت نیامده است.
غزل صبا به لطف بگو (خانلری:۴) بیت ۳ غرور حسن اجازت مگر نداد ای گل/ که پرسشی بکنی عندلیب شیدا را ، به ترتیب «حسنت» و «پرسشی نکنی» ضبط شده که موافق خلخالی است.
غزل دل می‌رود ز دستم (خانری:۵) بیت چهارم (در حلقۀ گل و مل خوش خواند دوش بلبل) نیامده است. هم چنین بیت معروف سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد … از همین غزل که در چاپ خانلری نیامده در این نسخه هم موجود نیست.
غزل به ملازمان سلطان که رساند این دعا را (خانلری:۶) بیت آخر (به خدا که جرعه‌ای ده تو به حافظ سحر خیز) حذف شده است.
کاتب این نسخه گاه سهل انگار بوده و در مواردی با عجله ابیات را نوشته و این موجب شده که بعضی مصرع‌ها پیش و پس نوشته شود. برای مثال غزل ساقیا برخیز و در ده جام را (خانلری:۸) مصرع اول بیت پنجم را با مصرع دوم بیت ششم آورده و مصرع دوم بیت سوم (ما نمی‌خواهیم ننگ و نام) را از قلم انداخته است. در مواردی هم نمی‌توان قطعا دانست که آیا سهو در کار کاتب بوده یا در نسخه ای که او در اختیار داشته، برای مثال درغزل صبا به لطف بگو (خانری:۴) مصرع «چو با حبیب نشینی و باده پیمایی»، به جای باده «باد» ضبط شده است: چو با حبیب نشینی و باد پیمایی..
نسخه پژوه و محقق ارجمند این اثر، بهروز ایمانی مقدمۀ مفیدی هم برای کتاب نوشته که به صورتی ساده‌تر به انگلیسی ترجمه شده و در پایان کتاب آمده است. ترجمۀ مقدمه اقدام شایسته‌ای است ولی معلوم نیست به چه سبب تمام منابع و ارجاعات مقدمه، در ترجمۀ انگلیسی حذف شده است… بی شک چاپ این اثر، چشم علاقمندان شعر حافظ را روشن خواهد کرد و گامی مهم در شناخت دگرسانی‌های شعر حافظ به شمار خواهد رفت.
خانلری (مصحح) دیوان حافظ، جلد ۲
ایمانی(مصحح)، دیوان حافظ، مقدمۀ گلندام، ص پنجاه و شش
قزوینی(مصحح)، دیوان حافظ، صفحۀ قو
مریم مشرف
منبع: پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه فرهنگی شهر کتاب