میراث مکتوب- حسین مسرت در مقاله‌ای که پیش از این در شماره 6 و 7 مجله نقد کتاب میراث به چاپ رسیده به معرفی کهنترین نسخۀ خطّی گلزار ابراهیم سروده نورالدین محمّد ظهوری ترشیزی که در یزد موجود است و سراینده آن پرداخته که این مقاله را در ادامه می‌خوانید.
معرفی نویسنده
نورالدّین محمّد ظهوری ترشیزی ملقّب به ملک الشّعراء، در سدۀ دهم قمری در روستای جمند (دربرخی منابع خجند آمده است) از توابع ترشیز استان خراسان به دنیا آمد. کسب معلومات نخستین را در خراسان فرا گرفت. آن گاه در آغاز جوانی راهی یزد شد و در گروه شاعران حلقۀ ادبی امیرغیاث الدّین محمّد میرمیران قرار گرفت که سخنوری چون مولانا وحشی بافقی در آن حلقه بود. ظهوری با وحشی و دیگر سخنوران این گروه آشنایی و معاشرت داشت و از میرمیران محبّت‌ها دید. آن گاه پس از چند سال راهی شیراز شد و با درویش حسین سالک شیرازی، سخنور و هنرمند نامی شیراز دوست شد و هفت سال در آن شهر به سر برد. سپس در سال 988 ق راهی دکن هندوستان شد و به دربارعادل شاه ابراهیم ثانی (1037-988ق) وارد شد و او را ستایش کرد. در دربار با سخنور نامی آنجا ملک قمی آشنا شد و همین آشنایی به وصلت با دختر او انجامید. پس از آن با یاری هم برخی آثار را سرودند. ظهوری با میرحیدر ذهنی کاشانی هم معاصر بوده است. پس از آن راهی حجاز شد و در بازگشت، به دربار عبدالرّحیم خان خانان از نظام شاهیان در شهر احمد نگر که پایتخت آنان بود، پیوست. ظهوری بنا به نوشتۀ فخر الزّمانی، هشتاد و یک سال عمر کرد و در سنۀ 1024 ق در بیجاپور درگذشت. (فخرالزّمانی، ص364). امّا احمد گلچین معانی معتقد است که وی در سال 1025 درگذشته است (گلچین معانی، پاورقی میخانه، ص 364).
منزوی در فهرست خود او را زادۀ خجند از توابع ترشیز می‌داند که پس از شیراز به حیدرآباد رفته و در شورشی که در دکن به سال 1025 یا 1026 ق/ 7-1616 م. رخ داده کشته شده است. ( منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج5 : 69) در مؤلّفین کتب چاپی آمده است که ظهوری به همراه پدر زنش در همان شورش به سال 1021 ق کشته شده است. (مشار، ج 5 : 505) در کتاب فرهنگ سخنوران، ظهوری تهرانی و ظهوری ترشیزی و ظهوری دکنی یکی شده است. (خیّامپور، ج2،ص597)، در کتاب الذریعة، ظهوری ترشیزی و ظهوری شیرازی یکی است (آقابزرگ، ج9، ص 657).
ظهوری بواسطۀ مهارتی که در نظم و نثر داشت، در همان هندوستان، شهرتی به هم زد و لقب ملک الشّعرایی را گرفت. معروف‌ترین آثار او عبارتند از: مجموعۀ منشآت به نام‌های: «دیباچۀ نورس خیال» که مقدّمه‌ای است بر کتاب «نورس خیال» اثر ابراهیم عادل شاه. (فخرالزّمانی معتقد است که نورس را در برابر مخزن الاسرار نظامی سروده است. همان جا) «گلزار ابراهیم» یا «دیباچۀ گلزار ابراهیم» در ستایش ابراهیم عادل شاه. «خوان خلیل» با همکاری ملک قمی به نام ابراهیم عادل شاه و نیز «پنج رقعه»، «دیوان» و «ساقی‌نامه» که در حدود 4500 بیت دارد و به نام برهان ثانی نظام شاه سروده شده است. اشعار او در زمینه‌های: قصیده، غزل، مثنوی، ترجیع بند، ترکیب بند، و مقطّعات است و بیشتر به روش عمادی شهریاری و اثیرالدّین اخسیکتی قصیده وغزل می‌گوید. (گلچین معانی، پاورقی میخانه، ص 363 به نقل ازخلاصة الاشعار) و بنا نوشتۀ فخر الزّمانی، حدود بیست هزار بیت شعر سروده است .(فخر الزّمانی، ص 364)
گلچین معانی می‌افزاید که مجموعه آثار منظوم و منثور او در هندوستان به چاپ رسیده است و آقای دکتر نذیر احمد، کتابی در شرح احوال و آثار وی به زبان انگلیسی نوشته و در پاکستان چاپ کرده است. (گلچین معانی، پاورقی میخانه، ص 364) صاحب مآثر رحیمی می‌آورد که «اوقات او مدّت‌ها به کتابت می‌گذشت و “تاریخ روضة الصفا” به خطّ مولانا ظهوری از نفائس است.» (گلچین معانی، پاورقی میخانه به ص 367 به نقل از مآثر رحیمی، ج 3، ص398)
منزوی در فهرست خود، این آثار را ازآن ظهوری دانسته است : پنج رقعه، مینا بازار، ارادتخان واضح، دیوان ظهوری ترشیزی، ساقی نامه، مثنوی ظهوری، مثنوی آیینۀ راز، مثنوی ابدالیه، دیباچۀ نورس، دیباچۀ گلزار ابراهیم، دیباچۀ خوان خلیل، مکاتیب ظهوری، رسالۀ ظهوری رساله در انشاء و کلیّات ظهوری (منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی،ج5، ص69) و مشار در کتاب خود این آثار را به نام ظهوری درج کرده که چاپ شده است : پنج رقعۀ ظهوری، تشهیر، دیوان شعر، ساقی نامه، سه نثر ظهوری (بارها چاپ شده است) شرح ظهوری و واقعات کربلا (مشار، ج 5،ص 551-550). دیوان غزلیّات و رباعیّات او در ایران بوسیلۀ اکبر بهداروند و اصغر بابا سالار چاپ شده است.
ادوارد براون از قول ریو می‌آورد: «ظهوری در ایران، کمتر مشهور است و در هند بالعکس خیلی شهرت دارد و او را از نثرنویسان معتبر و خوش سلیقه می‌دانند.»( براون ، ص 169)
معرّفی کتاب
دیباچۀ گلزار ابراهیم یکی از سه کتاب مولانا ظهوری ترشیزی در زمینۀ نثر و آمیخته به نظم است. دو کتاب دیگر وی در زمینۀ نثر: «دیباچۀ خوان خلیل» و «دیباچۀ نورس خیال» است. اصل کتاب گلزار ابراهیم که کار مشترک ظهوری و پدرزنش مولانا ملک قمی است، در آن از نُه صفت ابراهیم عادل شاه، سخن می‌گوید و دارای نه هزار بیت است و آن را به ابراهیم عادل شاه پیشکش کرده است. ظهوری در این دیباچه از ملک قمی به نیکی یاد می‌کند «و در نوشتن “گلزار ابراهیم” او را انباز خود خوانده است» (منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج5، ص 74) ظهوری در این رساله که تمامی در ستایش ابراهیم عادلشاه است از کتابخانۀ او نیز نام برده و می‌گوید: «عمر شاه اکنون در دهۀ سوم است و نیز از کتابچۀ “دیباچۀ نورس خیال” یاد کرده است و پس از گزافه گویی‌ها در ستایش شاه می‌گوید: این ستایش‌ها مانند حمد و ثنای شاعران نیست. که نیازی به پوزش خواستن از درازگویی باشد.» (درایتی، فهرستگان، ج27،ص58)
مؤلّف مآثر رحیمی، متذّکر می‌گردد که «نه هزار بیت از اقسام سخن به مدح والا جاه ابراهیم عادلشاه، پادشاه بیجاپور گفته، مرتّب و مدوّن ساخته مسمّی به گلزار ابراهیم ساختند و موازی نود هزار لاری که چهل هزار روپیه بوده باشد به رسم صله و جایزه یافتند.» (گلچین معانی، پاورقی میخانه، ص367-366 به نقل از مآثر رحیمی)
این کتاب یک بار در سال 1924 میلادی در شهر کانپور هند در 22 صفحه به چاپ سنگی رسیده است و بار دوم در مطبع نظامی کانپور، به سال 1275 ق، به کوشش محمّد عبدالرّحمن بن حاجی محمّد روشن خان، باز به همان شیوۀ سنگی در قطع وزیری بزرگ چاپ شده است. (درایتی، فهرستگان، ج 27، ص58)
امّا کتاب «سه نثر» ظهوری که شامل سه دیباچه به نام‌های: گلزار ابراهیم، خوان خلیل و نورس خیال است، بنا به نوشتۀ منزوی «این منشآت روزگاری از کتاب‌های درسی هند بوده و به نام سه نثر در کانپور، 1876 م و لکهنو 1924 م در 82ص با گزارش واژه‌ها و اصطلاحات چاپ شده است. (منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج5 : 3580) و چنانکه در مؤلّفین کتب چاپی هم آمده است، سه نثر بارها در هند چاپ شده است. ( مشار، ج 5 : 551-550)
نسخۀ خطّی شرحی بر دیباچۀ گلزار ابراهیم در کتابخانۀ گنج بخش پاکستان به شمارۀ 11608 از آن سدۀ 11 و 12 و ازمؤلّفی گمنام وجود دارد.
معرّفی نسخه
نام کتاب: گلزار ابراهیم.
سراینده: نورالدین محمّد ظهوری ترشیزی.
نگارش: 1022ق.
کاتب: منیر علی {قنبرعلی}
آرایش: دارای دو سرلوح مذهب در دیباچه و آغاز متن، مجدّول، عناوین و نشانه‌ها به شنگرف، جدول داخل متن به زر، تحریر مشکی، لاجورد و زنگار.
دیگر اطّلاعات: خطّ: نستعلیق، کاغذ: اصفهانی، جلد: مقوّایی با روکش تیماج، 137برگ، 18سطر، قطع رحلی. 5/15 * 5/27 سانتی‌متر، دارای مهر تملّک: محمّدحسین بیگ‌آبادی سمنانی و محمّدنصیر ابن محمّدرضی.
آغاز دیباچه: ای نورس گلزار ابراهیم از تو وی آتش نمرود، تف بیم از تو
پیرایۀ داد و زینت عدل تویی تمکین سریر و شأن دیهیم از تو
آغاز متن: بذکر بسمله نخست چون خط راستی
انجام: گل غنچه و نکهتش دو عالم بگرفت آوازۀ گلزار براهیم است این
ریزفیلم و نسخۀ دیجیتالی آن در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی در مشهد وجود دارد.
بنا بر پژوهشی که انجام شده است، از بین 63 نسخۀ شناخته شدۀ مستقل گلزار ابراهیم در ایران و 39 نسخۀ شناخته شده در پاکستان و 6 نسخۀ شناخته شده در جهان، نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری، نخستین و کهنترین نسخۀ شناخته شده در ایران و شاید جهان باشد و این تعداد به غیر از شماره 53 دیوان ظهوری موجود در ایران (درایتی،فهرستواره،ج 5، ص 266-265) و 11 نسخۀ کلیات او در جهان (منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی ،ج 3، ص 1880) است که به همراه برخی از آنان، گلزار ابراهیم نیز وجود دارد. در این بررسی روشن گردید که نسخۀ کتابخانۀ وزیری یزد دقیقاً مربوط به سال 1022 ق است وبقیۀ نسخه‌ها به طور تقریبی از آن سدۀ 11 قمری و به بعد است.
امّا نکتۀ جالب توجّه، تاریخ تحریر این نسخه است که فهرست نویس کتابخانۀ وزیری آن را 922ق خوانده است، هر چند تاریخ آن کمی مغشوش است، امّا با توجّه به اینکه وی در سال 1021 تا 1026 ق کشته شده، نمی‌تواند این تاریخ دقیق باشد، زیرا اگر حتّی در موقع سرایش آن 20 ساله هم بوده باشد، یعنی ظهوری در 120 سالگی کشته شده است. چنانکه می‌دانیم وی در سال 988 ق به هند رفته است و بدین گونه نمی‌تواند در 922 در مدح ابراهیم عادل شاه سروده باشد و به هرصورت تاریخ خوانده شده درست نیست و باید در کتاب‌های فهرستواره و فهرستگان اثر آقای درایتی هم اصلاح شود. در فهرست جدید این کتاب، تاریخ آن توسّط آقای منوچهر آراسته، فهرست نویس کنونی کتابخانۀ وزیری اصلاح گردیده است.
نکته دیگر آنکه، کاتب نسخۀ وزیری هم باید «قنبرعلی» باشد، زیرا نسخه ای دیگر از گلزار ابراهیم، اتّفاقاً در یزد در کتابخانۀ میرزا حسن محمودآبادی، به تاریخ 1032 ق وجود دارد که آغاز و انجام آن با نسخۀ وزیری یکی است و کاتب آن قنبرعلی است.( درایتی، فهرستگان، ج27، ص59)
می‌توان گمان برد بواسطۀ رفت و آمد زیاد بازرگانان یزدی به هندوستان، شاید این نسخۀ نادر که بعید نیست با نظارت ظهوری ترشیزی کتابت شده باشد، از آن جا به یزد وارد شده است.
کتابنامه
آقا بزرگ تهرانی، محمّد محسن : الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت : دارالاضواء، بی تا،ج 2/9، ج18.
براون، ادوارد : تاریخ ادبیّات ایران از آغاز عهد صفّویه تا زمان حاضر، ترجمه : غلامرضا رشید یاسمی، تهران : ابن سینا، بی تا.
تاهباززاده (خیّامپور)، عبدالرّسول : فرهنگ سخنوران، تهران : طلایه، {ویرایش دوم}، 1372، ج2.
درایتی، مصطفی : فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (فخنا)، تهران : کتابخانۀ ملّی ایران، 1392، ج27.
_________ : فهرستوارۀ دست نوشت‌های ایران (دنا)، تهران : کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1389، ج4، 5، 8، 10.
شیروانی، محمّد : فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، تهران : انجمن آثار ملّی، 1350، ج1.
فخرالزمانی، عبدالنبی بن خلف : تذکرۀ میخانه : به کوشش : احمد گلچین معانی، تهران : اقبال، ویرایش سوم، 1362.
مشار، خانبابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران : بی نا،1341، ج5.
منزوی، احمد : فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان، اسلام آباد : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان،1365، ج5.
________ : فهرست نسخه‌های خطّی فارسی ، تهران : مؤسّسۀ فرهنگی منطقه ای، 1350، ج3،5.
________ : فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ گنج بخش، اسلام آباد : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1359، ج3.
نوایی، عبدالحسین : اثرآفرینان، تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379، ج4.
منبع: نقد کتاب میراث، س 2، ش 6 و 7(تابستان و پاییز 1394)