میراث مکتوب- کتیبه‌های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پساساسانی موجود از دوره ساسانی به چند دسته تقسیم می‌شوند. کتیبه‌های سلطنتی یا دولتی که به الفبای پهلوی کتیبه‌ای یا منفصل نوشته شده‌اند. این کتیبه‌ها یا مربوط به شاهان ساسانی است مثل اردشیر اول، شاپور اول، نرسی، شاپور دوم و سوم و یا بزرگان و مقامات دولتی و دینی مثل کتیبه ابنون، کرتیر، مهرنرسی و دیگران. این کتیبه‌ها دیدگاه رسمی حکومت ساسانی را نشان می‌دهد.
اما دسته دیگر که مربوط به اواخر دوره ساسانی تا سده‌های پنجم هجری است کتیبه‌های موسوم به کتیبه‌های خصوصی است. این دسته کتیبه‌ها به الفبای پهلوی متصل نوشته شده‌اند و چون مربوط به جامعه ایرانی در دوره ساسانی و دوره اسلامی است اطلاعات بیشتری درباره این جامعه می‌دهد و به دلیل کمبود منابع از اواخر دوره ساسانی و آغاز اسلام در ایران، به‌ویژه تا سده پنجم هجری، می‌تواند اطلاعات تاریخی خوبی از جامعه زرتشتی در اختیار قرار دهد.
از عصر ساسانی دو گونه کتیبه موجود است. گونه نخست مشهور به «کتیبه‌های دولتی» یا «سلطنتی» هستند. وجه تمایز این کتیبه‌ها با دوره دوم استفاده از «الفبای کتیبه‌ای منفصل» است. این دسته از کتیبه‌ها یا متعلق به شاهان ساسانی هستند و یا به مقامات درباری تعلق دارد. وجه مشخصه دیگر این کتیبه‌ها در آغاز، سه زبانه بودن (فارسی میانه ساسانی و پهلوی اشکانی و یونانی) آنهاست.
سه زبانه بودن این کتیبه‌ها حامل پیام سیاسی و تبلیغاتی در اثبات و تأیید حاکمیت سیاسی سلسله تازه است. روایت یونانی، به جهت زبان بین‌المللی اکثریت سوریه و شرق امپراتوری روم و برای «جهانی کردن گفتار شاپور به زبان میانجی آن زمان» است و روایت پهلوی اشکانی، برای جامعه پارتی زبان ایرانی و فارسی میانه ساسانی که زبان رسمی حکومت بود. این سه روایت قابل مقایسه با سه زبانگی کتیبه‌های هخامنشی است. کتیبه‌های دیگر این دوره یا دو زبانه (فارسی میانه ساسانی و پهلوی اشکانی) هستند یا تک زبانه (فارسی میانه ساسانی).
دسته دوم، کتیبه‌های اواخر دوره ساسانی و آغاز اسلام در ایران است که به «خط متصل پهلوی یا کتابی» نوشته شده‌اند و مشهور به کتیبه‌های خصوصی هستند. این کتیبه‌های خصوصی متنوع‌اند. یک بخش گورنوشته‌ها هستند که بسیار فراوان و دسته دیگر کتیبه‌های یادبودی را دربرمی‌گیرند. تمامی این کتیبه‌های خصوصی جز دو مورد، به خط متصل کتابی یا تحریری نوشته شده‌اند.
آن دو مورد یکی «دو کتیبه شوشتر» است که به الفبای متصل نوشته شده و محتملا باید به دوره ساسانی مربوط باشد و دیگری کتیبه دربند که خط منفصل و متصل در آن با هم آمده است. علاوه بر این منابع کتیبه‌ای در دوره آغازین اسلامی در ایران، برخی کتیبه‌های دیگر نیز به دست آمده است. اهمیت زبان‌شناسی تمامی کتیبه‌های دوره ساسانی و شیوه روایی آنها بحث بسیار مهمی است که باید بیشتر به آن پرداخت.
جلد اول کتاب متن و جلد دوم تصویر است. سیروس نصراله‌زاده در کتاب «کتیبه‌های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پساساسانی» 122 کتیبه را بررسی و خوانده و به همراه تعلیقات آورده است. شیوه بررسی هر کتیبه مشتمل است بر معرفی مختصر کتیبه، چگونگی پیدایی آن و سابقه پژوهش. سپس حرف‌نویسی، آوانویسی و ترجمه فارسی آورده شده است. متناسب با هر کتیبه تعلیقات زبانی و تاریخی داده شده است. شیوه تقسیم‌بندی کتیبه‌های خصوصی نیز به ترتیب فصل‌هاست. در مجلد دوم عکس‌های کتیبه به طور مفصل آمده است. در جلوی عنوان هر کتیبه شماره صفحه‌های تصویرها آمده است.
عناوین اصلی جلد اول در سه فصل است. فصل نخست: تدفین در ایران باستان، گورنوشته‌ها، فصل دوم: کتیبه‌های یادبودی، فصل سوم: کتیبه‌های خصوصی پهلوی ساسانی مسیحیان ایرانی است.
بخش یکم که شامل گورنوشته‌ها می‌شود، بخش مهمی از کتیبه‌های خصوصی گورنوشته‌های جامعه زردشتی است که در ایران، چین و استانبول یافته شده است. این گورنوشته‌ها بر اساس نوع تدفین دین زردشتی است و تنوع کتیبه‌ای بسیاری دارد. در مقدمه این بخش در خصوص تدفین از دوره هندی‌و‌اروپایی تا دین زردشتی دوره ساسانی و دوره اسلامی و نیز تدفین در شاهنامه بحث شده است. قدیمی‌ترین این کتیبه‌ها از اواخر دوره یزدگرد سوم آغاز می‌شود و متاخرترین آنها برج لاجیم در استان مازندران است.
بخش دوم کتیبه‌های یادبودی نام داد. این کتیبه‌ها گاه در خصوص وقف چاه یا زمین است و گاه دیدار جامعه زردشتی از جایی مثل هند و یا تعمیر قلعه‌ای در فارس. این نوع کتیبه‌ها در ایران، هند، دربند قفقاز در داغستان یافته شده‌اند.
بخش سوم به کتیبه‌های خصوصی مسیحیان ایرانی می‌پردازد. در دوره ساسانی مسیحیت در ایران توسعه بسیاری یافت و حتی حکومت ساسانی توانست نوعی مسیحیت ایرانی به نام نستوری را در ایران در تقابل با مسیحیت ارتودوکس بیزانس شکل دهد. از اینان کتیبه‌هایی به خط و زبان پهلوی ساسانی باقی مانده‌است. یکی از آنها گورنوشته‌ای است که در استانبول امروزی قرار دارد و بخش دیگر کتیبه‌های یادبودی آنهاست که در هند و هرات یافته شده است.
«کتیبه‌های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پساساسانی» نوشته سیروس نصراله‌زاده است در 500 نسخه از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به چاپ رسیده است.
منبع: ایبنا