میراث مکتوب- دوازدهمین جلسه از مجموعه نشست های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، با بررسی کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» تالیف سرهنگ دکتر جهانگیر قائم مقامی با سخنرانی عمادالدین شیخ الحکمایی پژوهشگر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران و حجت الاسلام محمدعلی خسروی سند پژوه به میزبانی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران برگزار شد.
مصطفی نوری پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران که دبیری این نشست تخصصی را به عهده داشت، ضمن خوش آمدگویی به حاضران گفت: یکی ازمهمترین مسائل در حوزه تحقیقات، آموزشِ چگونگی استفاده از اسناد تاریخی برای واکاوی وقایع تاریخی است. کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» تالیف سرهنگ دکتر جهانگیر قائم مقامی از جمله آثاری است که بر شناخت و چگونگی استفاده از اسناد تاکید دارد. این کتاب نقطه عطفی در سندشناسی و یکی از مهمترین کتاب های ارزشمند در حوزه اسناد تاریخی در یک صدسال اخیر است.
اسناد تاریخی دربرگیرنده سرگذشت تاریخی تجربه شده است
حجت الاسلام محمدعلی خسروی سند پژوه با بیان این مطلب که آشنایی با تاریخ گذشتگان چراغ راه آینده است؛ گفت: آشنایی با تاریخ گذشتگان می تواند انسان و جامعه را بشناسد. برای آشنایی با تاریخ گذشتگان منابع بسیاری از جمله باستان شناسی، کتب تاریخی به صورت نقلی و یا عکس وجود دارد، اما سند یکی از مهمترین منابع قابل مراجعه و متقن برای تحقیقات تاریخی است. که خود این اسناد شامل دسته بندی های مختلف چون اسناد دیوانی، اسناد سلطانی، عقدنامه ها، مرسلات، احکام و غیره می شود. بنابراین اسناد تاریخی به دلیل موجودیت و سندیتی که دارد شاید بر انواع منابع تاریخی ارجحیت داشته باشد. زیرا اسناد تاریخی دربرگیرنده یک سرگذشت تاریخی تجربه شده است و مراحل اجرا را پشت سرگذاشته اند از همین رو است که اهمیت اسناد در اعتماد به آنها دوچندان است.
این سندپژوه ادامه داد: زنده یاد قائم مقامی همت بزرگی به خرج داد و کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» را به منظور شناخت پژوهشگران با اصطلاحات اسنادی و تاریخی در سال ۱۳۵۰ منتشر کرد. یکی از ویژگی های بارز این کتاب جمع آوری اصطلاحات، توضیح و مستندکردن آنها است. در این کتاب بالغ بر یکصد اصطلاح جمع آوری شده و کاربرد آنها در اسناد تاریخی نیز تبیین شده است. از همین رو جایگاه ویژه ای در میان سندپژوهان و سندشناسان دارد.
اسناد در بیان سیر تاریخی مهم هستند
حجت الاسلام خسروی با بیان این مطلب که آشنایی با اصطلاحات اولین قدم برای تحقیق و پژوهش است؛ اظهار داشت: پژوهشگران در مراحل تحقیقاتی خود علاوه بر نقل قول ها و یا مطالعه کتب تاریخی با منبع دیگری به اسم سند که قابل رویت و بررسی است مواجهه می شوند که منبع مهم و قابل استناد است. برای توضیح این مهم یک مثال می آورم. بنده در دوران جوانی در اوقاف کار می کردم در آن زمان در اسناد مربوط به بایگانی راکد سندی یافت شد که درباره شهادت پدر حضرت امام خمینی (ره) بود. در این سند از کلمه شهادت استفاده و تاریخ شهادت را نیز نوشته بود. پس از رویت، این سند از اسناد راکد جدا شد و به یکی از اسناد مهم و نمایشگاهی اوقاف تبدیل شد. به همین دلیل است که تاکید دارم اسناد در بیان سیر تاریخی بسیار مهم هستند.
این سندپژوه با تاکید بر این موضوع که سرهنگ دکتر جهانگیر قائم مقامی اصطلاحات فنی سند را جمع آوری کرده است گفت: مولف این کتاب ارزشمند برای مستندکردن هریک از اصطلاحات فنی تصویری و یا جمله ای را از یک کتاب معتبر درج کرده است و در عین حال بازه زمانی به کارگیری اصطلاحات در دوره های مختلف تاریخی و حکومت ها را شرح داده است و یا اینکه توضیح داده اصطلاحاتِ جمع آوری شده در کدام دوره تاریخی رواج داشته و در کدام حکومت کاربرد نداشته است و این تفکیک و توضیح فرایندی سخت و طاقت فرسا است.
معرفی کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» آگاهانه بوده است
در ادامه این نشست عمادالدین شیخ الحکمایی پژوهشگر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران با بیان این مطلب که کتاب های انتخاب شده برای معرفی در نشست های صد کتاب ماندگار قرن، انتخاب هایی آگاهانه بوده است؛ گفت: هدف اصلی انتخاب این کتاب ها، پرداخت و معرفی آثاری است که در دوره خود جریان ساز و در طول تاریخ اثرگذار بوده اند و کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» هر دو ویژگی را داشته است. جهانگیر قائم مقامی از خانواده ای اهل فرهنگ بوده است که آثار بسیاری را تالیف کرده است اما او با نگارش این کتاب ارزشمند راه تازه ای به پژوهش های تاریخی باز کرده است؛ مسیری که پیش از آن وجود نداشت و دستاورد این اثر ارزنده توجه به اسناد در ایران است. زیرا توجه به اسناد به معنای یکی از منابع تاریخی، پیشینه کمتری نسبت به مطالعات کتب تاریخی دارد.
سندشناسی و سندپژوهی به درستی از یکدیگر تفکیک نشده است
عمادالدین شیخ الحکمایی با طرح این موضوع که به مقوله های سندشناسی و سندپژوهی به درستی توجه نشده است؛ بیان کرد: یکی از نکاتی که به نظر می رسد در سیر مطالعات تاریخی به آن کمتر توجه شده است، موضوع تفکیک مقوله های سندشناسی و سندپژوهی از یکدیگر است. به اعتقادمن سندشناسی یک دانش مستقل از سندپژوهی است که می تواند در پژوهش و مطالعات تاریخی کمک کند، اما درک و دریافت این مهم که نظام دیوانی در طول تاریخ به چه شکل بوده، چه نوع نگارشی داشته، روی چه کاغذی نوشته می شد، جای مُهر و امضا کجای صفحه بوده و در کدام دوره های تاریخی چه تغییری کرده به مبحث سندپژوهی برمی گردد.
وی تصریح کرد: سرهنگ دکتر جهانگیر قائم مقامی با نگارش کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» طرح موضوع کردند و به موضوع مُهر و مُهرشناسی، خط شناسی و اصطلاحات دیگر پرداخته اند اگرچه پرداخت به موضوعاتی از این دست، جای کار بسیار دارد، اما به جرات می گویم که اگر این کتاب نبود شاید رشته مطالعات اسناد و سندشناسی پایه گذاری نمی شد. اگرچه همچنان معتقدم که در دانشگاه ها آنگونه که شایسته است این موضوع و مفهوم اصلی درک نشده زیرا در پایان‌نامه هایی که با آنها مواجه هستم، می بینم که تاریخ بر پایه اسناد بررسی شده ونه بر اساس مباحث سندشناسی.
کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» نیازمند به روزرسانی است
شیخ الحکمایی ادامه داد: زنده یاد قائم مقامی تحصیلات تاریخ داشت و از آرشیوهای بسیاری در نقاط مهم جهان دیدن کرده است و در عین حال تسلط و آشنایی عمیقی با متون کهن داشته است بنابراین توان و چندبعدی بودن فعالیت های وی در عرصه تاریخ موجب شده این کتاب را بنویسد و در اختیار آیندگان بگذارد.
حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی خسروی سند پژوه در پایان این نشستِ تخصصی با بیان این مطلب که کتابِ «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» جزو اولین کتاب ها در زمینه مطالعه اسنادی بوده؛ اظهار داشت: این کتاب جز اولین ها و آغازگر و جریان ساز است ولی با گذشت مدت زمان بسیار ازنگارش آن و با توجه به تغییرات ایجاد شده در مباحث مطالعات تاریخی از زمان نگارش کتاب تا امروز نیاز به بازپرداخت و به روزرسانی دارد.
در پایان این نشستِ تخصصی پرسش و پاسخ برگزار شد و کارشناسان به سئوالات حضار پاسخ دادند.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران