میراث مکتوب- دکتر حسن انصاری، عضو هيئت علمی مؤسسه مطالعات عالی پرينستون و عضو شورای عالی علمی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی در یادداشتی کوتاه به معرفی کتابی مهم از هشام بن الحکم که مورد غفلت قرار گرفته پرداخته است. «الرد علی الزنادقه» پیش از این به عنوان روایتی از امام صادق(ع) شناخته شده اما دکتر انصاری بر آن است که این متن از هشام بن الحکم است. متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:
متن «الرد علی الزنادقه» هشام بن الحکم چنانکه قبلا هم آقای حسين مدرسی احتمال داده است به نظر بايد همان متن دو تکه‌ای باشد که در احتجاج طبرسي در پنجاه صفحه نقل شده و گرچه بخش اعظم آن در نسخه‌های کنونی احتجاج به نقل هشام نيست اما در بحار اين نقل از احتجاج با روايت از هشام نقل شده ( نک: احتجاج، ۲ / ۱۹۷ تا ۲۰۰؛ ۲/ ۲۱۲ تا ۲۵۰؛ مقايسه کنيد: بحار، ۴/۳۲۰).
تکه‌هایی از اين متن با کمی اختلافات و کم و زياد در کافی کليني و التوحيد و علل الشرايع شيخ صدوق (و همچنين معاني الاخبار) هم نقل شده است. روايت از طريق ابراهيم بن هاشم است از عباس بن عمرو الفقيمي که در روايت آثار هشام فعال بوده است.
معلوم نيست به چه دليل اين متن به امام صادق (ع) نسبت داده شده در حالی که متن روايت در چندين جا به روشنی گواه است که پاسخ‌های ارائه شده به زنديق نمی‌تواند از امام صادر شده باشد و سخن از سوی کسی صادر شده که خود امام نیست و بل از مبانی عقلی امامت دفاع می کند. متن و تعابیر هم با دیگر روایات امام صادق شباهتی ندارد.
بخش‌های زيادی از اين متن، ديگر اطلاعات و استنادات ما را برای آشنایی هشام با فلسفه يونانی، عقايد ملل و نحل و آشنایی با عقايد زنادقه و مانويان و ثنويان و نيز طب و ديگر علوم قديمه مورد تأييد قرار می‌دهد.
بعيد نيست که اين متن وقتی در اختيار ابراهيم بن هاشم قمي و يا روات او قرار گرفته به تصور آنکه متن روايت هشام از امام است به امام صادق (ع) نسبت داده شده.
بخش‌هایی از متن اين کتاب البته بی ترديد تحت تعاليم حضرت از سوی هشام مطرح شده است. احتمال اينکه قسمت‌هایی از متن دچار اصلاحات و کم و زيادهایی شده باشد هست، اما در اصالت آن و اينکه نسبتش به هشام درست است ظاهرا نتوان ترديد کرد.
من در نوشته‌ای ديگر که سال گذشته درباره تحول امامت نوشته‌ام قسمتی از اين متن را تحليل محتوایی کرده‌ام. اميد می‌برم که در يک بحث مستقل ابعاد انديشه هشام بن الحکم را بر اساس اين متن مهم تحليل کنم.
از مهمترين بخش‌های اين متن قسمت‌هایی است که به خوبی گواه آن است که هشام بن الحکم به هيچ روی به اعتقاداتی تشبيهی که بعدها معتزله و به تبع برخی اسلاف اهل سنت به او نسبت دادند باورمند نبوده است. اين متن تقريبا تصوير روشنی از ابعاد انديشگی هشام بن الحکم به دست می‌دهد.
گفتگوی زنديق و هشام البته تنها فرضی است و در نوع ادبيات جدلی تنظيم شده که در دوره او سابقه داشته است. در واقع پرسش و پاسخ‌ها در چارچوب نمونه‌های جدلی متکلمان دوران نخستين تنظيم شده است.
برای دسترسی به متن «الرد علی الزنادقه» اینجا کلیک کنید!