میراث مکتوب – در هر سرزمینی عناصر و جلوه‌های خاصی دیده میشود که معمولاً برای مردم سرزمین‌های دیگر پرجاذبه است. در میهن اسلامی ایران بیش از چندصدهزار تپه تاریخی و ابنیه و امکنۀ تاریخی (مساجد، تکایا، مقابر عارفان، چله‌خانه‌ها، حمام‌ها، بازارها، یخچال‌ها، کاروانسراها و …) وجود دارد که از لحاظ تنوع و تعدد می‌توان گفت ایران جزء چند کشور تاریخی دهگانه جهان به شمار می‌رود.
کاروانسراهای تاریخی که موضوع پژوهش این کتاب است، یکی از گونه‌های اصیل ایران‌زمین است که بر اساس اسناد موجود، سابقۀ آن به دورۀ هخامنشیان می‌رسد. هردوت مورخ یونانی از 110 بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که با فاصلۀ حدود 2500 متر، بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بودند و کاروانیان این فاصله را سه‌ماهه طی می‌کردند.
دورۀ صفویه روزگار طلایی کاروانسراهای ایران محسوب میشود که برخی از مردم تعداد آنها را 999 باب دانسته‌اند. به طوری که در مسیر زیارتی تهران به مشهد، بنا به گزارش صنیع‌الدوله (نویسنده کتاب مطلع الشمس) در سه کاروانسرای تودرتوی میاندشت (شاهرود ـ میامی) بیست هزار زوار می‌توانستند منزل کنند.
رشد و رونق کاروانسراها در دورۀ صفویه به دلایل ثبات سیاسی، وحدت مذهعبی، تجارت پیشرفته، اقتصاد شکوفا و پایداری امنیت باعث تحول بزرگی در کارکرد کاروانسراها شد. با رسمیت مذهب تشیع و تبلیغ و ترویج سفرهای زیارتی برای قبور بزرگان و امامان شیعه، کارکرد مذهبی کاروانسراها گسترش یافت. از لحاظ اقتصادی پیامد کارآیی کاروانسراها در دورۀ صفویه، احیای زمین‌های خشک و بایر با احداث کاروانسرا یا بازسازی رباط‌های قدیمی بود. سپس با رونق آن دهکده‌هایی مانند روستای کوهپایه در شهر نایین، امامزاده هاشم در گیلان و روستای چاله‌نو (چاله سیاه) در شمال شرقثی اصفهان شکل گرفت.
کاروانسراها در ایران بنا‌هایی هم‌پیوند با سیروسفر و تجارت است و نگاه به آنها و کارکرد و ویژگی‌هایشان شناخت بیشتری نسبت به فرهنگ ایرانی به دست می‌دهد. در فرهنگ عامه به کاروانسرا رباط یا خوان نیز می‌گفتند. در تاریخ واژگان بسیاری به مکان‌هایی که کارکردی مشابه کاروانسرا داشتند، اطلاق شده است؛ ولی اکنون نمی‌توان تفکیکی در کارکردهای دقیق آنها قائل شد. نویسندگان این کتاب با نگاهی ریشه‌ای به کاروانسراها و فرهنگ غالب در آنها، این آثار فرهنگی را معرفی کرده‌اند. شناخت تاریخ کاروانسرا از این نظر دارای اهمیت است که با آگاهی از آن می‌توان به کارکرد و معماری کاروانسرا در دوره‌های مختلف و تحول آن در دوره اسلامی به‌ویژه در زمان صفویان پی برد. متون تاریخی ابداع و ایجاد کاروانسراها را به تمدن ایرانی نسبت می‌دهند. دلایل زیادی را می‌توان در ایجاد، شکل‌یابی، توسعه و گسترش کاروانسراها مطرح کرد. اما ساده‌ترین آن، نیاز بسیار کاروانیان به آسایش و پاسداری در برابر راهزنان و موانع طبیعی بود. نویسندگان این کتاب با نگاهی تاریخی کاروانسراهای باقی‌مانده از دوران هخامنشیان تا دوران صفوی را بررسی کرده‌اند. در این سیر تاریخی کاروانسراهای دوره صفوی به شکلی بسیار گسترده‌تر تحلیل شده‌اند تا جایی که بخش زیادی از کتاب به این کاروانسراها اختصاص دارد. ویژگی‌های اجتماعی، سیاسی، خبری، رفاهی، مذهبی و تجاری برخی از کارکرد‌هایی هستند که در کاروانسراها وجود داشته‌اند و در این کتاب به تفصیل درباره آن سخن گفته شده است.
فهرست مطالب کتاب:
فهرست تصاویر
مقدمه
فصل اول: پیشینه کاروانسرا از آغاز تا دوره صفویه
فصل دوم: توسعه کاروانسرا در دوره صفویه
فصل سوم: کارکرد کاروانسرا در دوره صفویه
فصل چهارم: معماری کاروانسراها در دوره صفویه
فصل پنجم: نقش شاهان، حاکمان و زنان صفوی در شبکه کاروانسرایی
شانواز، بلال، کاروانسراهای ایران‌زمین، تهران، پازینه، شمارگان: 1000 نسخه، 13+232 صفحه، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات