میراث مکتوب- منصوره اتحادیه در نشست بررسی کارنامه تاریخ‌نگاری منصوره اتحادیه که به همت گروه تاریخ و باستان‌شناسی خانه اندیشمندان علوم انسانی با همکاری انجمن ایرانی تاریخ، روز چهارشنبه ۲۰ تیرماه ۱۴۰۳ برگزار شد، گفت: از برگزارکنندگان این نشست بخصوص از محمد بی‌طرفان تشکر می‌کنم. سال‌ها پیش که به گروه تاریخ دانشکده ادبیات وارد شدم دکتر یزدانی گفت: تا این اسناد دوره قاجاریه چاپ نشوند، ما تاریخ قاجاریه را نخواهیم فهمید.
وی افزود: هر چقدر که بیشتر بر روی این اسناد کار شود، تازه می‌فهمیم که چقدر از تاریخ کم می‌دانیم. متاسفانه قدر اسناد موجود را ندانستند. من این شانس را داشتم که اسناد فرمانفرما در اختیارم قرار گرفت. مقداری از اسناد در فارس یا کرمانشاه باقی مانده و این همه اسناد نیست. یا همه اسناد بررسی نشده است. مقداری از اسناد را در اختیار مجلس قرار دادیم که خوشبختانه به ما اسکن دادند.
اتحادیه بیان کرد: نظام‌السلطنه دو نسل سیاسی بودند که با یک دید تاریخی این اسناد را نگه داشتند. اسناد خصوصی معذوراتی هم دارد. به خانواده‌ای برخوردم که خانواده‌اش در تجارت غیرقانونی بودند. خیلی اصرار کردم که اسنادشان را بدهند تا چاپ کنیم اما گفت معلوم می‌شود که خانواده من در تجارت غیرقانونی بوده‌اند. پسر عمه من هم اسنادی را در اختیار داشت. گفت: من اسناد را نمی‌دهم چون پدربزرگ ما صراف بود و پول قرض می‌داد و ربا می‌گرفت. این گونه ملاحظات و ملاحظات سیاسی هم هست.
مدیر نشر تاریخ ایران در ادامه گفت: سندها از اوضاع سیاسی، اجتماعی و باور مردم حکایت دارند. حتی نامه‌نگاری بین دو خانم نیز خیلی اهمیت دارد. از تشریف فرمایی همگی تشکر می‌کنم.
نشر تاریخ ایران محفلی بی‌ریا و یک آکادمی علمی است
همچنین الهام ملک‌زاده، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این مراسم گفت: بیش از ۲۸ سال است که با آثار منصوره اتحادیه مانوس هستم و از حدود ۲۳ سال پیش این شانس را داشته‌ام که شاگردی او را با افتخار داشته باشم. هر بار دیدارش برایم همراه با فهم دانسته‌هایی است که بعضاً فراتر از آموزه‌های تاریخی، همراه با تجربیات ارزشمندی است که در عمر گرانقدرشان اندوخته‌اند و اینک به عنوان روش و منش صحیح زندگی، تلاش می‌کنم که بیاموزم و به کار ببندم.
وی افزود: بزرگی و بزرگ منشی ذاتی که در کلام و رفتار منصوره اتحادیه، ساختمان شماره ۱۱۰ خیابان فلسطین را ماوای عالمانه هر جوینده تاریخ قاجار و پهلوی کرده و پاسخ بسیاری از سوالات و سرنخ‌های تاریخی این دوران را دفتر صمیمی و پررونق نشر تاریخ ایران قرار داده است. به جرات می‌توان گفت اکثر افرادی که در خصوص این دوران کار کرده‌اند، حداقل یک بار برای یافتن پاسخ سوالات خود یا دریافت منابع کتابی یا آشنایی با خانواده‌های موثر در تاریخ معاصر ایران، یا استفاده از آثار او به نشر تاریخ ایران مراجعه کرده‌اند و با چهره گشاده و دل دریایی او روبه‌رو شده‌اند. محفل انس بی ریایی که عملاً به مثابه یک آکادمی علمی علاوه بر تولید کتب تخصصی، محل تبادل اطلاعات علمی و تاریخی، برگزاری نشست‌ها و سخنرانی‌های ارزشمند، تکریم صاحبان تالیف و به ویژه نومولفانی که با سیاست تشویق او در قدم نهادن به عرصه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌ورزی نشر تاریخ به چاپ آثار خود مبادرت ورزیده، همه و همه در ساختمان شماره ۱۱۰ و با مهر مادرانه منصوره اتحادیه طی همه سال‌های گذشته میسر شده و همچنان چراغش روشن و دل دوستدارانش نیز روشن مانده است.
ملک‌زاده بیان کرد: اولین نقطه عطف زندگانی علمی منصوره اتحادیه به سال‌های بعد از انقلاب اسلامی در ایران و اتمام تحصیلات دکتری وی بازمی‌گردد که در کسوت استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران وارد عرصه کار شد. در درس روش تحقیق تنها به ساعت‌های حضور در کلاس اکتفا نمی‌کرد و در ساعت‌های غیردرسی نیز دانشجویان را پذیرا بود. اعتقاد داشت که روش تحقیق و آشنایی با روش تحقیق در رشته تاریخ اهمیت زیادی دارد.
وی در ادامه گفت: دومین نقطه عطف کارنامه علمی منصوره اتحادیه به سال‌های پس از بازنشستگی وی باز می‌گردد. در سال ۱۳۷۸ و پس از سه دهه تدریس، تحقیق و پژوهش در کسوت دانشیاری گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بازنشسته شد و با توجه به علاقه‌ای که به حوزه تاریخ داشت، در سال ۱۳۶۲ با تاسیس دفتر «نشر تاریخ ایران» به فعالیت‌های علمی و تاریخی خود رنگ و روی تازه‌ای بخشید و ضمن تداوم سنت تحقیقاتی خود اینک به عنوان یکی از نخستین ناشران زن در ایران، در حوزه نشر کتب تاریخی نیز گام نهاد.
ملک‌زاده افزود: در ادامه این فعالیت در حالی که اینک جز ایشان فرد دیگری در نشر باقی نمانده بود که همچنان در تداوم این مسیر اصرار داشته باشد، نه تنها مجموعه اسناد خانوادگی، بلکه تالیفات و تحقیقات جدیدی از خودشان و سایر محققان با محور مطالعات دوران قاجار منتشر کردند که می‌توان به آثاری چون «آما دارالخلافه تهران»، اسنادی از تاریخ اجتماعی تهران در عصر قاجار، خاطرات تاج‌السلطنه با همکاری سیروس سعدوندیان، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت که رساله دکتری او بود. اینجا طهران است، سقوط ساسانیان و… اشاره کرد.
نشر تاریخ ایران سهم بسزایی در معرفی اسناد دارد
همچنین علی قیصری در این مراسم بزرگداشت گفت: خانم دکتر اتحادیه بی نیاز از معرفی است. آثار او به خوبی گویای اهمیت کارهایی است که در چند دهه عرضه کرده است. در میان کتاب‌های نشر تاریخ ایران طبف متنوعی از بررسی‌های تاریخی را می‌بینیم.
وی افزود: اهمیت گردآوری و ویراست اسناد خصوصی دوره قاجار نشان می‌دهد که دولت ایران در سده ۱۹ میلادی به تدریج پیوندی با برخی دولت‌ها معاصر خود برقرار کرد. اما در غیاث با آن دولت‌ها دارای یک دولت متمرکز داخلی نبود. اقامتگاه و منزل هر وزیر محل کار او نیز بود و از آنجا که مشاغل دیوانی از پدر به پسر می‌رسید، این‌گونه سوابق در خاندان‌ها باقی می‌ماند.
قیصری بیان کرد: اهم آن مکتوبات نیز از منزل دفتر آن مقام به منزل دفتر مقام جدید منتقل می‌شد و الی آخر. بخش مهمی از این اسناد به تدریج نابود شدند. از این میان شماری از آثار به تدریج ویرایش و معرفی و عرضه شدند که در این راستا تلاش‌های منصوره اتحادیه در نشر تاریخ ایران سهم بسزایی دارد.
با یک اندیشمند در حوزه تاریخ روبه‌رو هستیم
همچنین اسماعیل شمس، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در این مراسم بزرگداشت گفت: اینکه ما از کدام جایگاه درباره کسی صحبت می‌کنیم خیلی مهم است. آیا از منظر یک همکار این کار را می‌کنیم، یک دوست یا یک منتقد و یا از منظر یک شاگرد. من از منظر یک شاگرد صحبت می‌کنم اما باز هم درجه‌های مختلفی دارد. من هم شاگرد استاد یزدانی بودم و هم شاگرد استاد زرگری‌نژاد. اما نسبت من با این دو استاد بسیار متفاوت است با نسبتی که با منصوره اتحادیه داشتم.
وی افزود: با او دو واحد را در دانشگاه تهران گذراندم اما بیشترین تاثیر را بر کار و شخصیت من داشت. او فقط یک استاد نبود. نخستین آشنایی من با او به سال ۷۶ در دانشگاه تهران برمی‌گردد و امروز ۲۷ سال است که با کمال افتخار از گوهر وجود او بهره برده‌ام. از سال ۷۶ تا سال ۹۶ به مدت ۲۰ سال در برخی از آثار با او همکاری داشتم. بنابراین او برای من یک مادر معنوی است. کسی که دست یک پسربچه جوان را می‌گیرد و به راه هدایت می‌کند.
شمس بیان کرد: آیا از اتحادیه مولف، مترجم، مصحح یا نویسنده رمان و یا روزنامه‌نگار صحبت کنم؟ او ساحت‌های متفاوتی دارد که می‌طلبد در یک سمینار به صورت مفصل‌تری معرفی شود. او در موضوعات مختلف مقاله نوشته است. علاوه بر همه اینها او یک مصاحبه‌شونده فعال است. او حرف‌های اصلی را نه در کتاب بلکه در مصاحبه‌ها و مقالات بیان کرده است. توصیه می‌کنم مقاله‌های منصوره اتحادیه در قالب مجموعه آثار جمع‌آوری شود. چون نشان می‌دهد که با یک اندیشمند در حوزه تاریخ روبه‌رو هستیم.
تاریخ‌نگاری او ورای دسته‌بندی‌های مرسوم تاریخ‌نگارانه است
همچنین سمیرا دردشتی، پژوهشگر تاریخ در این آیین بزرگداشت گفت: من صحبتم را با یک دسته‌بندی در مورد کار منصوره اتحادیه شروع می‌کنم و اگر بخواهم نامی بر تاریخ‌نگاری او بگذارم عنوان تاریخ‌نگاری مافوق یا تاریخ‌نگاری ورا و فرای دسته‌بندی‌های مرسوم تاریخ نگارانه است. منظورم از این عنوان آن است که منصوره اتحادیه کمتر در کارهایش به دام دوگانه‌ها و دسته‌بندی‌ها افتاده است و همان‌گونه که همیشه تاکید دارد مخالف نگاه سیاه و سفید به تاریخ و فرشته و خائن‌سازی از انسان تاریخی است و به جای قضاوت در مورد انسان تاریخی یا وقایع تاریخی باید بسترکاوی و زمینه کاوی کرد و کنش‌ها را در این بسترها فهم کرد.
وی افزود: به تعبیری او کوشیده است که گذشته را در گذشته فهم کند و با نوعی بی‌طرفی در میانه تاریخ گام برداشته است. آثار او طیف گسترده‌ای از تالیف، ترجمه، گردآوری، تصحیح و بازخوانی خاطرات و مقالات را شامل می‌شود که تلاش کرده است گوناگونی زیادی به لحاظ جغرافیایی و معرفتی داشته باشد.
دردشتی بیان کرد: منصوره اتحادیه سعی دارد تاریخ‌نگاری خود را فراجنسیتی و وراجنسیتی دنبال کند، شاید این ادعای عجیبی باشد چرا که ایشان هم در میان آثارشان به زنان پرداخته است و هم در طی سال‌های فعالیت نیز بارها این وجه از تاریخ‌نگاری او مورد توجه قرار گرفته است. شاید بیش از سایر وجوه متعدد و متمایز دیگر.
وی گفت: اتحادیه تلاش دارد، تاریخ‌نگاری خود را از گزند سیاست در امان نگه دارد و نوعی تاریخ‌نگاری وراسیاسی و فراسیاسی را دنبال کند که این امر نیز قابل بررسی است. تاریخ‌نگاری منصوره اتحادیه مافوق نظری است. دشوار است آثار او را در زمره تاریخ‌نگاری چپ، لیبرال یا پست مدرنیستی دسته‌بندی کرد. البته رگه‌هایی از رویکردهای محافظه‌کارانه علمی در کار او وجود دارد اما نمی‌توان برچسب‌های نظری را به کلیت کار تاریخ‌نگارانه او تعمیم داد. این نکته آنجا مهم است که او در دورانی فعالیت علمی خود را آغاز کرد که شاهد ظهور دو طیف تاریخ‌نگاری چپ و ملی‌گرایانه در فرایندهای تاریخ‌نگاری ایران هستیم.
منبع: ایبنا