میراث مکتوب- صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند / بر اثر صبر نوبت ظفر آید (حافظ)
اشاره – گاهی، فقط یك برگ سند كافی است تا تبدیل به منبع «آگاهی جمعی» شود. چرا كه از نظر دانش و هنر روزنامه‌نگاری، هیچ چیزی به اندازه یافتن «حقیقت» برای «اطلاع‌رسانی» به آحاد جامعه، مهم و با ارزش نیست. زیرا فقط در نتیجه بالا رفتن سطح «آگاهی عمومی» است كه علت و ریشه‌های دردهای اجتماعی و اقتصادی كه عموما به روش‌های سیاست‌گذاری اشتباه بازمی‌گردند، شناخته می‌شوند تا در نهایت از ورود به مرحله آسیب‌های حاد و خطرناک غیرقابل درمان كه عموما جامعه را فلج می‌كنند، جلوگیری شود. بنابراین، از آنجا كه نخستین و آخرین وظیفه دستگاه دیپلماسی كشور در هر دوره تاریخی مبتنی است بر «تامین منافع ملی»، برپایه «منافع كشور»، و این امر در سه دایره كوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند‌مدت انجام می‌شود، در این مطلب در روزنامه «اعتماد» به اسناد دیپلماسی «فرهنگ و هنر» می‌پردازیم كه نام و امضای علی‌اصغر حكمت، وزیر امور خارجه در سال‌های ۱۳۲۷ و ۱۳۳۷ خورشیدی در پای آن ثبت شده است.
اساسنامه و آیین‌نامه شورای كتابخانه وزارت امورخارجه
در آرشیو مطبوعات مجلس، در نشریه «وزارت امورخارجه»، آذرماه ۱۳۲۸ درباره «آیین‌نامه كتابخانه وزارت امورخارجه» آمده است: «ماده۱- كتابخانه وزارت امور خارجه كتابخانه‌ایست اختصاصی كه برای مطالعات و تحقیقات سیاسی تاریخی ـ حقوقی ـ اقتصادی و اجتماعی كارمندان و منتسبین وزارت امور خارجه تأسیس شده است. تبصره ـ اشخاص خارج از حوزه وزارت خارجه مطابق شرایط مصرح در آیین‌نامه مخصوص حق استفاده از كتابخانه را خواهند داشت.
ماده۲ـ كتابخانه وزارت امور خارجه دارای یك هیات مشورتی بنام (شورای كتابخانه وزارت امورخارجه) میباشد كه حدود اختیارات و وظایف آن ضمن آیین‌نامه مصوب پنجم بهمن‌ماه ۲۷ تعیین گردیده است… این اساسنامه كه مشتمل بر هشت ماده و دو تبصره است در دوازدهمین جلسه شورای كتابخانه مورخه سوم مردادماه ۱۳۲۸ بتصویب رسیده است. موافقت و تصویب می‌شود ـ وزیر امورخارجه علی‌اصغر حكمت.» همچنین، در ادامه و درباره موضوع «آیین‌نامه شورای كتابخانه» آمده است: «ماده۱- شورای كتابخانه تشكیل می‌شود از دوازده عضو بشرح زیر: وزیر یا معاون وزارت امورخارجه ـ مدیركل ـ رییس كتابخانه ـ رییس حسابداری ـ رییس دانشكده حقوق ـ رییس كتابخانه ملی ـ رییس كتابخانه مجلس ـ رییس كتابخانه دانشكده ادبیات ـ رییس كتابخانه دانشكده حقوق ـ سه‌نفر از دانشمندان… ماده۶ ـ وظایف شورای كتابخانه وزارت امورخارجه عبارت است از: … و) تهیه مقدمات و وسائل ارتباط كتابخانه با سایر كتابخانه‌های داخله و خارجه كشور و نیز تماس با موسسات فرهنگی داخله و خارجه از قبیل كمیسیون ملی یونسكو و نظایر آن… موافقت و تصویب می‌شود ـ وزیر امورخارجه علی‌اصغر حكمت.»
بخشنامه تاسیس كتابخانه‌ها در نمایندگی‌های ایران
در ادامه، در سال ۱۳۳۷ش. در برگی از اسناد فرهنگی وزارت امورخارجه پهلوی دوم، با نام و امضای علی‌اصغر حكمت، وزیر امورخارجه آمده است: «اداره روابط فرهنگی ـ تاریخ ۱ /۱۰/ ۳۷ ـ بخشنامه بكلیه نمایندگی‌های شاهنشاهی درخارجه ـ به‌طوریكه استحضار دارند یكی از وسائل شناساندن ایران بخارجیان و دادن پاسخ بتقاضاهای ارباب دانش و فرهنگیان محل داشتن مجموعه‌ای از كتب ادبی بزبان فارسی است كه هم مورد استفاده اعضاء وزارت امورخارجه قرار گیرد و هم در صورت لزوم مورد استفاده مراجعین واقع شود – وزارت امورخارجه بقدر مقدور همواره نسخی از كتب ادبی و نشرات [نشریات] وزارت فرهنگ و دانشگاه‌های ایران برای نمایندگیها ارسال داشته و میدارد ولی غالبا این كتب نگاهداری نمی‌شود و اغلب نمایندگیها فاقد كتابخانه میباشند. بدینوسیله لزوما یادآور می‌شود كه دركلیه نمایندگی‌های شاهنشاهی باید كتابخانه تاسیس گردد و اگر ممكن نیست یك اطاق را بكتابخانه و قرائتخانه اختصاص دهند لااقل یكی دو قفسه باین‌منظور اختصاص یابد و یكی از اعضاء علاقه‌مند را متصدی آن فرمایند تا صورتی از كتابها تهیه و در دفتری ثبت كند و در موقع مراجعه جواب متقاضیان را بدهد ـ برای تاسیس كتابخانه فعلا یكدوره از نشرات ادبی دانشگاه و یكدوره از نشرات وزارت فرهنگ فرستاده می‌شود كه جزو اموال دولتی در دفتر مخصوص ثبت شود و كتابخانه نمایندگی شاهنشاهی را اگر موجود نیست به وجود آورد. اقداماتی كه آقایان روسای محترم ماموریت در اجرای این امر مهم فرهنگی بعمل می‌اورند موجب مزید امتنان اینجانب خواهد بود. – وزیر امورخارجه . علی‌اصغر حكمت.»
نگارش مكاتبات سیاسی به زبان ملی فارسی
همچنین، وی در برگی دیگر از اسناد وزارت امورخارجه در دوره پهلوی دوم از نمایندگیها درخواست كرده است: «اداره روابط فرهنگی ـ وزارت امورخارجه ـ سفارتكبرای شاهنشاهی ایران ـ بغداد ـ ۱۳۳۷ش. ـ به‌طوریكه استحضار دارند یكی از وسائل نشر و ترویج زبان فارسی در كشورهای خارج نوشتن مكاتب و یادداشتهای رسمی بزبان فارسی است تا بدینوسیله هم علاقه ماموران دولت شاهنشاهی بحفظ فرهنگ و زبان ملی نشان داده شود و هم در آرشیو ممالك دیگر آثاری از خط و زبان فارسی باقی بماند. و نیز استحضار دارند كه اغلب نمایندگان سیاسی جهان برای ابراز علاقه به زبان ملی خود در مراسلات خود بزبان ملی خویش مكاتبه می‌كنند و احیانا ترجمه‌های آن را بالسنه فرانسه یا انگلیس ضمیمه می‌كنند. این معنی از چندی پیش مورد توجه دولت شاهنشاهی قرارگرفته و اخیرا مقرر گردیده است كه نمایندگان سیاسی ایران نیز برای حفظ شعار ملی و احترام بزبان شیرین بیان فارسی در مراسلات رسمی خود همین رویه پسندیده را پیش گیرند. بنابراین خواهشمند است مقرر فرمایند از اول بهمن‌ماه كلیه یادداشتهای رسمی را كه بدوائر رسمی دولتی محل صادر میفرمایند بدو زبان فارسی و زبان عربی نوشته و ذیل متن فارسی را امضاء یا مهر فرمایند كه رسمیت داشته باشد. البته قبلا باید مراتبرا [مراتب را] بدولت كشور متوقف فیه بنحو پسندیده‌ای كه زننده نباشد و از خودستایی دور و بادب آمیخته باشد اطلاع دهند. دقت در اجرای این دستور موجب مزید امتنان از آقایان روسای محترم ماموریت خواهد بود. البته از جریان اجراء امر وزارت‌خارجه را مستحضر خواهند داشت كه باید گزارش آن بعرض پیشگاه ملوكانه برسد. – وزیر امورخارجه علی‌اصغر حكمت.»
اشاره‌ای به «راهنمای تحقیقات ایرانی»
در پایان و در همین راستا بایستی به كتاب «راهنمای تحقیقات ایرانی» ایرج افشار كه سال ۱۳۴۹ توسط «مركز بررسی معرفی فرهنگ ایران» چاپ شده، اشاره كرد. وی در بخش آرشیو كتابخانه‌های جهان در خصوص آرشیو ایران به حدود ۴۵ كتابخانه مملكتی جدای از مجموعه‌های خصوصی اشاره كرده كه نام برخی از آنها بدین شرح است: كتابخانه‌های دانشگاه (دانشكده ادبیات و علوم انسانی)، شهرداری، فرهنگ و مدرسه صدر (رضوّیه) در اصفهان.
كتابخانه‌های خانقاه نعمه‌اللهی (نوربخش)، دانشسرای عالی، دانشگاه تهران (كتابخانه‌های دانشكده‌های الهیات، ادبیات، پزشكی، حقوق و كتابخانه مركزی)، سازمان لغتنامه دهخدا (دانشگاه تهران)، سلطنتی، مجلس سنا، مجلس شورای ملی، مدرسه عالی سپهسالار، كتابخانه مركزی و مركز اسناد دانشگاه تهران، ملی، ملی ملك، وزارت امورخارجه و موزه ایران باستان در تهران. كتابخانه‌های آستان قدس رضوی، دانشگاه (دانشكده ادبیات و علوم‌انسانی)، فرهنگ، مدرسه میرزا جعفر و مدرسه نواب در مشهد و….. نام این كتابخانه‌های مملكتی در دوره پهلوی دوم، از این جهت مهم است كه وقتی در میان هزاران برگ اسناد دیپلماسی «فرهنگ و هنر»، صدها برگ از اسناد مخصوص كتاب، كتابداری و كتابخانه‌ای را به صورت خطی و براساس سیر تاریخی اسناد دوره قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم تا سال ۱۳۴۶ش. استخراج می‌كردم، مشاهده كردم كه چگونه دستگاه دیپلماسی كشور، ارتباطات میان فرهنگی كتابخانه‌ای داخلی و خارجی را برای تامین منافع كشور در بین استان‌ها، و سپس تامین منافع ملی در سطح روابط دوجانبه با كشورها و همچنین روابط چندجانبه در جامعه‌ملل و سپس در سازمان ملل متحد و… مدیریت می‌كرده است. درحقیقت، اكنون طبق اسنادی كه منتشر می‌شود، می‌توان گفت یكی از وظایف «كتابخانه مركزی» وزارت امورخارجه در دوره پهلوی دوم این بوده كه به عنوان كتابخانه «مادر»، مركز تبادلات فرهنگی كتابخانه‌ای در داخل كشور و برقراركننده ارتباطات بین‌المللی كتابداری و كتابخانه‌ای با خارج از مرزهای ایران باشد. وظیفه و مسوولیتی كه نزدیك به پنج دهه از توقف آن می‌گذرد و باعث ناكارآمدی بخش‌های بین‌المللی در حوزه‌های كتابداری و كتابخانه‌ای كشور شده است.
روزنامه‌نگار پژوهشگر
منبع: كتابخانه ایرانشناسی و آرشیو مطبوعات مجلس
مریم مهدوی اصل
منبع: روزنامه اعتماد