میراث مکتوب – انجمن مطالعۀ جوامع فارسی زبان از 8 تا 11 سپتامبر 2015 با همکاری دانشگاه معمار سینان ترکیه در استانبول اقدام به برگزاری هفتمین کنفرانس دوسالانه خود نموده است. این کنفرانس روز سه شنبه 8 سپتامبر برابر با 17شهریور در شهر استانبول آغاز به کار کرده است.
مرکز پژوهشی میراث مکتوب نیز با برگزاری پنلی در این کنفرانس حضور دارد. دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، دکتر علی اشرف صادقی، سرپرست گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر محمدعلی کاظم بیکی، عضو هیئت علمی دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران، دکتر سعید شفیعیون، عضو هیئت علمی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان و محمدحسین ساکت، مترجم و پژوهشگر به نمایندگی از مرکز پزوهشی میراث مکتوب در این پنل حضور دارند.
عناوین و چکیدۀ سخنرانی های این استادان در ادامه آمده است:
نقش میراث مکتوب در ترویج زبان فارسی و تقویت هویت ملی
اکبر ایرانی
زبان فارسی یکی از غنی ترین و تأثیرگذارترین زبان ها نسبت به دیگر زبانهاست. زبانی که با گونه ها و گویش های متنوع و آداب و رسوم مشترک در قلمرو گستردۀ کشورهای فارسی زبان از دیرباز تا کنون عامل پیوستگی، دوستی، نشاط و عظمت آن بوده است. متون کهن فارسی به جای مانده از بیش از هزار سال و حضور بی نام و نشان آنها در کتابخانه های دنیا و عدم معرفی و انتشار بسیاری از آنها، امری است که به احیای بیشتر زبان فارسی و تقویت دوچندان هویت تاریخی و ملی ایرانیان یاری می رساند. انتشار بیش از 270 متن کهن (در 320 مجلد) و شناسایی صدها نسخه خطی فارسی کهن و نمایه سازی صدها واژۀ ناشناخته که در فرهنگهای غت وجود ندارد، می تواند هر یک در احیای دوبارۀ فرهنگ های لغت و معادل سازی و برابر نهاده ها نقش اساسی داشته باشد.
برای مثال در متون تاریخی و جغرافیایی به نقش و جایگاه خلیج فارس بیشتر پی می بریم و این متون می تواند ما را در جهت تقویت هویت ملی از این لحاظ یاری رساند. وجود واژگان کهن فارسی در متون عربی و نیز متون علمی نیز از دیگر نمونه هایی است که به هویت ایرانی کمک می کند.
معرفی کتاب المصادر بستی
علی اشرف صادقی
از قرن پنجم هجری به این سو فرهنگ های متعدد عربی به فارسی در دست است. بعضی از این فرهنگ ها خاصِ اسم های عربی و برخی دیگر ویژۀ مصادر این زبان است. قدیم ترین فرهنگ شناخته شدۀ مصادر عربی به فارسی تا این تاریخ کتاب المصادر ابوعبداله حسین بن احمد زوزنی است که قبل از 486 نوشته شده است. اما در جلد نهم فهرست کتابخانۀ خدابخش پتنه (هندوستان) کتابی به نام کتاب المصادر از ابوبکر محمد بن عبدالله بستی معرفی شده است. مؤلف این کتاب اهل بُست سیستان قدیم و نزدیک قندهار بوده و کتاب را قبل از سال 444- سال مرگ سلطان عبدالرشید غزنوی- تألیف کرده است. بنابراین این کتاب قدیمی ترین کتاب مصادر عربی به فارسی است. اما اهمیت آن بیشتر از این جهت است که در این کتاب لغاتی به کار رفته که خاص منطقۀ بست و سیستان بوده و در متون دیگر به کار نرفته است. این مقاله به بحث دربارۀ این لغات و به طور کلی زبان این متن می پردازد.
منابع فارسی و بازسازی تواریخ نایافته به زبان عربی: تجربة أخبار ولاة خراسان
محمدعلی کاظم بیکی
چکیده
ظهور و تطور تاریخنگاری محلی در ایران اسلامی بر اساس تواریخ متقدمی که نسخه ای از آن به دست نیامده کمتر مورد توجه بوده است؛ این در حالی است که مقتضای استفاده نقادانه از منقولات منابع موجود نیز آشنایی کافی با سرچشمه های اطلاعات آنها یعنی همان تواریخ محلی نایافته است. از این روی، پژوهش در هر دو زمینه تاریخنگاری و تاریخ ایران در سده های نخستین اسلامی مستلزم پژوهش و بازسازی تواریخ متقدم ایرانی است که بنابر شواهد موجود به زبان عربی تألیف شده بودند. اگرچه استفاده از آثار فارسی در چاپ انتقادی منابع به زبان عربی سابقه دارد، اما بهره گیری از متون فارسی برای بازسازی تواریخ عربی نایافته مسبوق به سابقه نیست. مقاله حاضر بر اساس تجربه بازسازی أخبار ولاة خراسان- تاریخ محلی خراسان به زبان عربی (تألیف: سده 3- 4 ق)- می باشدکه تا کنون نسخه ای از آن به دست نیامده است. این تجربه ضمن آشکار ساختن اهمیت منقولات منابع واسطه به زبان فارسی، نشان می دهد که بازسازی أخبار ولاة خراسان بدون بهره گیری از منابع فارسی ممکن نیست.
سهم سترگ گولپینارلی در پژوهش¬های وابسته به مولویه
محمدحسین ساکت
چکیده
جستارهایی که تا امروز در بارۀ سلسلۀ مولوی (مولویه) انجام گرفته است، اگرچه فراوان نبوده، نشان می دهند که شالودۀ این طریقه در روزگار عارف چلبی (م:720/1220) و در پرتو کوششهای شخصی وی و پیوندهای استواری که با فرمانگزاران ایلخانی و امیرنشین های ترکمانی در سراسر آناتولی برقرار ساخته بود، انتشار یافت. دیری نپایید که مولویه تکیه ها و خانقاه های خود را در کانون های بزرگ فرهنگی، بجز آناتولی، بویژه در سدۀ هشتم / چهاردهم برپا ساخت و دیدگان قدرت های بومی، جامعه های فرهنگی و لایه های فرهیخته را بسوی خود خیره ساخت. بدین سان، مولویه ادامه یافت تا اینکه در پهنۀ منطقۀ آناتولی گسترش پیدا کرد. بجز عبدالباقی گولپینارلی هنوز کسی تاریخ منظم و سامان یافتۀ طریقۀ مولویه را به رشتۀ نگارش در نیاورده است. برای همین نمی توان به سرچشمه های مولویۀ آغازین اطمینان پیدا کرد.
مولویه در دولت عثمانی سرآمد گروه های صوفی به شمار آمد. با برخورداری از این پشتیبانی دولت، طرییقۀ مولوی پیوسته پناهگاه امنی بود برای پیروان دیگر سلسله های صوفی که برای ایمنی از پیگرد و آزار حکومت، زیر چتر آن طریقه گرد می آمدند.
در این گفتار کوشیده ام تا سهم سترگ شادروان استاد عبدالباقی گولپینارلی را در پژوهش های وابسته به مولویه نشان دهم.
جایگاه خلاصة الاشعار در میان تذکره های ادبی
سعید شفیعیون
در میان انواع نوشتارهای فارسی، تذکرۀ شعری ، در بالاترین کیفیت خود ، تا سر حد یک گونۀ ادبی ارتقا می یابد ؛ آنسان که آن را می توان در کنار سایر انواع ادبی، دارای ویژگی های خلاقانۀ هنری ای دانست که افزون بر وجه اطلاعی و محتوایی اش، سیراب کنندۀ ذوقیات مخاطبان ادبی هم هست و در حقیقت التذاذ و سرگرمی خواننده را نیز بعنوان یکی از اهداف اصلی خویش مد نظر دارد و همین خصوصیت است که آن را از سایر نوشتارهای تحقیقی در ادبیات مثل کتاب های بلاغت و لغت ممتاز میکند.
بر این اساس تذکرۀ خلاصة الاشعار را می توان یکی از مهمترین تذکره های ادبی دانست که صرف نظر از قدمت ،اصالت و مایۀ تحقیقی – انتقادی اش برخوردار از وجوه ادبی متعدد و متنوعی است که نویسنده اش قصد داشته تا ضمن ارایۀ اطلاعات ادبی ، روح خواننده اش را نیز متأثر از بیان مسایل عاطفی و احساسی نماید و در واقع وی در زیر سطح زبان منشیانه و هنری سخنش، خواسته با تلمیحات و اشاراتی که به سخن بزرگان دارد ، نوعی درس اخلاق هم به مخاطب خود بدهد. البته این ویژگی های فرعی بعضاً مورد انتقاد صاحبان این فن هم قرار گرفته ؛چنان که تا حدی از خصایص هنجار ستیز این گونه تلقی شده است . برای مثال حجم شگفت انگیز شواهد شعری آن ، که برای محققان امروز مهمترین ویژگی اش به شمار می آید و موجب شده تا دست ما به بسیاری از دواوین ارزشمند و فراموش شده ،برسد ،به زعم ایشان این تذکره را به یک سفینه و جنگ تنزل داده است.
از این رو، نویسنده سعی دارد تمام ویژگی های گونه ای این اثر را برشمرد و در قیاس با سایر تذکره های اصیل نقد و داوری کند و جایگاه آن را در این میان برسنجد.