میراث مکتوب- 25 دسامبر، سالروز تولد حضرت مسیح علیه‌السلام است. یکی از جامع‌ترین و بهترین آثاری که به نقش حضرت مسیح در ادبیات فارسی پرداخته‌است «چهرۀ مسیح در ادبیات فارسی» نوشتۀ زندهیاد «دکتر قمر آریان» است. این اثر که چاپ اول آن سال ۱۳۶۹ منتشر شده‌است، در‌حقیقت رساله‌ی دکتری ایشان بوده‌است که بعد به‌صورت کتاب، منتشر شده‌است.
در این کتاب، نویسنده ابتدا مسیح را در قرآن، انجیل، روایات و تحقیقات جدید بررسی می‌کند و سپس وارد نقش حضرت مسیح در شعر فارسی می‌شود. از رودکی تا قاآنی به ذکر نمونه‌هایی از الفاظ و معانی مربوط به مسیحیت در شعر شاعران مختلف، میپردازد:
دل ترسا همی‌داند کز او کیشش تبه گردد
لباس سوگواران زان قبل پوشد همی ترسا (کسایی)
بازآوری به احسان، جان رمیده از تن
احسان توست گویی همچون دم مسیحا (معزی)
زهد ورز اقتدا به عیسی کن
طلب او را و ترک دنیا کن
آن شنیدی که از سر سوزی
گفت عیسی به همرهان روزی
زین جهان دل به طمع بردارید
مهر او جمله کینه انگارید (سنایی)
دگر نسازدم آب و هوای این گلشن
که آب خضر و دم عیسوی کند ضررم (نظامی)
عیسی مرده زنده کرد ، دید فنای خویشتن
زندۀ جاوید تویی، شمس من و خدای من (مولوی)
طبیب راه نشین درد عشق نشناسد
برو به دست کن این مرده دل مسیح دمی (حافظ)
به گفتۀ قمر آریان «خاقانی» هم به علت آن که مادرش مسیحی بوده است و هم به علت تبحری که در تاریخ ملل و مذاهب داشته است، بیشتر از سایر شاعران فارسی زبان، از آیین مسیح و عقاید و مناسک نصاری در شعرش یاد کرده است و ترکیبات و تشبیهات و استعارات و تلمیحات زیادی مربوط به مسیح در اشعارش دارد:
اوست عیسی و من حواری او
که حیاتم دهد به حسن جوار
مسیح وار پی راستی گرفت آن دل
که بازگونه روی داشت چون خط ترسا
چون مریم از عصمتکده رفته مسیحش آمده
نخل کهن زو نو شده، وز نخل خرما ریخته
و در بخش دیگری از کتاب نیز، نمونه‌هایی از تأثیر حضرت مسیح، در کتب نثر فارسی میآورد؛ از کتب تاریخ بلعمی، شرح تعرف، کشف المحجوب، آثار ناصرخسرو، کیمیای سعادت، مجمل التواریخ و القصص، کشف الاسرار، اسرارالتوحید، مرصاد العباد و…
برای مثال در گلستان سعدی آمده است:
«در انجیل آمده است که ای فرزند آدم، اگر توانگری دهمت مشتغل شوی به مال و گر درویش کنمت، تنگدل نشینی.»
و یا در انسان کامل عزیز الدین نسفی:
«ای درویش! عیسی کلمه است، و عیسی مانند آدم است. پس آدم هم کلمه باشد. اما عیسی کلمۀ گفته است که از دهان جهان به آسمان جان میرود، و آدم کلمۀ نوشته است که از آسمان جان به هندوستان مداد میآید.»
و در بخش‌های بعدی کتاب، قبل از نتیجه گیری، فرهنگی از لغات و اصطلاحات آیین مسیحیت را که وارد ادبیات فارسی شده است، میآورد و در ذیل هریک نمونه‌هایی از کاربرد آن لغت یا اصطلاح در شعر فارسی؛ مانند دم عیسی، دیر مسیحا، روح القدس، رشتۀ مریم، روزۀ مریم، زکریا، سوزن عیسی، صومعه و …
برای مثال در توضیح «نخل مریم» آورده است:
اشارت به شاخه نخلی است که به موجب قرآن مریم هنگام در زایمان از آن به فرمان الهی رطب چید: و هزی الیک بجذع النخله تساقط علیک رطبا جنیا
زین روی چون کرامت مریم به باغ عمر
از نخل خشک خوشه خرما برآورم (خاقانی)
منبع: شهرستان ادب