میراث مکتوب – بخش وسیعی از میراث تاريخی و ادبی گذشتۀ ما در ديوان ها و سازمان های اداری شکل گرفته است.
ديوان ها سازمان های منسجم و دقیق مالی و اداری بوده اند که نخستین نشانه های برقراری آن را در سرآغاز دورۀ اسلامی، زمان خلیفۀ دوم، می يابیم. وظیفۀ ديوان ها در ابتدا فقط ادارۀ امور مالی بود، اما در دوره های بعد، تمام اموری را که حکومت ها، تسلط و نظارت بر آن را ضروری می دانستند، در بر گرفت و به فراخور نیازهای جامعه يا ضرورت هايی که حکومت ها احساس می کردند، دچار دگرگونی، محدوديت يا گستردگی شد.
اين نهاد حکومتی که عمری طولانی يافت، در ايران از همان دورانِ به وجود آمدنِ نخستین حکومت ها، مانند طاهريان و صفاريان، شکل گرفت و به صورتی برجسته تر و گسترده تر، در دورۀ سامانیان و غزنويان به حیات خود ادامه داد. (برای شناخت بهتر و آگاهی از تنوع ديوان ها و اصطلاحات رايج در آن، دست کم تا اواخر قرن چهارم، ← ترجمۀ مفاتیح العلوم خوارزمی، باب چهارم ]در آيین دبیری[) و در دورۀ مغولان و ايلخانیان نیز به پايمردی ديوان سالاران بزرگ باقی ماند. مغولان و جانشینان آن ها نیز برای ادارۀ سرزمین وسیعی که آن را گشوده بودند، نیاز به حفظ ديوان ها داشتند. از سوی ديگر، زبان و خط فارسی که از ارکان اصلی اين ديوان ها محسوب می شد، آن چنان روايی گرفته بود که در مدت زمانی طولانی هم امکان تغییر آن به زبان و خط مغولان وجود نداشت. بنابراين همان نظام ديوانی با تغییراتی به کار خود ادامه داد؛ هرچند برخی از اصطلاحات ديوانی از نظام اداری و قوانین مغولان وارد فرهنگ ديوانی ايرانیان شد، اما ديوان ها به کلی از بین نرفت و اين نظام دقیق و ممتد تاريخی تا پايان دورۀ قاجار ادامه داشت و در اوايل دورۀ پهلوی با به وجود آمدن سازمان ها و نهادهای اداری کم کم دگرگون شد.
متن کامل این مقاله نوشتۀ علي اكبر احمدی داراني که در تازه ترین شمارۀ مجلۀ فرهنگ نویسی (جلد نهم، پیاپی 9، اردیبهشت 1394) منتشر شده است اینجا بخوانید.