میراث مکتوب- در تازه‌ترین شماره مجلۀ «معارف» که هر ماه از سوی «مجلس دارالمصنّفین شبلی آکادمی» (شهر اَعظم‌گَر، هندوستان) به زبان اردو منتشر می‌شود دکتر عارف نوشاهی در مقاله «چاپ علمی و جدید مکتوبات امام ربّانی» (صفحات ۳۸۱ تا ۳۸۷) به معرفی تصحیح خود از کتاب «مکتوبات امام ربانی» پرداخته است. در ادامه ترجمه متن مقاله به فارسی را می‌خوانید:
نامه‌های شیخ احمد سَرهندی مجدّد الف ثانی (۹۷۱- ۱۰۳۴ هجری/ ۱۵۶۴-۱۶۲۴م) که در دنیای تصوّف به نام «مکتوبات امام ربّانی» معروف هستند. بیشتر این نامه‌ها به فارسی و برخی به عربی نوشته شده‌اند. این نامه‌ها را خلفای شیخ احمد سَرهندی، در زمان حیات خود و یه ترتیب ذیل در سه دفتر گردآوری کرده بودند:
۱- دفتر اول موسم به دُرالمعرفت، گردآورنده: یار محمّد جدید بدخشی طالقانی، در سال: ۱۰۲۵ هجری. شامل ۳۱۳ مکتوبات.
۲- دفتر دوم موسوم به نورالخلایق، گردآورنده: جامع عبدالحی حصاری، در سال: ۱۰۲۸ هجری. شامل ۹۹ مکتوبات.
۳- دفتر سوّم موسوم به معرفة الحقائق، گردآورنده: محمّد هاشم کَشمی، در سال:۱۰۳۱ هجری. شامل ۱۱۴ مکتوبات.
برخی از مکتوبات در همان زمان شیخ احمد سَرهندی، نقل می‌شد و به دست افراد می‌رسید. سپس وقتی مکتوبات در سه دفتر، گردآوری شدند، نقل کامل این مکتوبات شروع شد که بسیاری از آنها در کتاب‌خانه‌های دنیا موجود است. وقتی صنعت چاپ در هندوستان وارد شد، چاپ مکتوبات هم رواج یافت.
نسخه‌های منتشرشده از مکتوبات
نخستین بار این سه دفتر مکتوبات در سال ۱۲۸۸ هجری/ ۱۸۷۱م از مطبع احمدی در شهر دهلی به اهتمام مالک مطبع – شیر محمّد خان بن غلام محمّد خان ججری (به زبان اردو: جهجری) –در سه جلد منتشر شد.
چاپ دوم این سه دفتر مکتوبات، در سال ۱۲۹۰ هجری/ ۱۸۷۳م از مطبع مرتضوی در شهر دهلی به اهتمام مالک مطبع – حافظ حاجی عزیزالدّین احمد- منتشر شد.
منشی نَوَل کشور هم از چاپ‌خانه‌هایش در شهرهای لَکنو و کانپور چندین بار این مکتوبات را به چاپ رساند: چاپ سوم از مطبع نَوَل کشور در سال ۱۲۹۴ هجری/ ۱۸۷۷م؛ چاپ هشتم از مطبع نَوَل کشور در سال ۱۳۲۴ هجری/ ژوئیه ۱۹۰۶م.
ناشرهای دیگری هم در هندوستان این مکتوبات را به چاپ رساندند. در خارج هندوستان هم مکتوبات چاپ شده‌اند. در سال ۱۳۲۸ هجری/ ۱۹۱۰م به اهتمام حاجی عبدالله بن حاجی اسدالله از مطبع پورصوف (تاشکند، ازبکستان) و در سال ۱۴۲۵ هجری/ ۲۰۰۴م به تصحیح و تعلیقات محمّد ایّوب گنجی از زاهدان (ایران) منتشر شد.
چاپ‌های «مکتوبات امام ربّانی»- چه در داخل و خارج هندوستان- همگی غیرعلمی هستند. تاکنون فقط یک چاپ منقّح انجام شده است.
تقریباً صد سال پیش، مولانا نور احمد پَسروری ثم اَمرت‌سَری (درگذشت: ۱۳۴۸ هجری/ ۱۹۳۰م) به تصحیح و تدوین مکتوبات همّت گماشت و از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴ هجری/ ۱۹۰۹ تا ۱۹۱۶م هر سه دفترمکتوبات در بخش‌های مختلف از مطبع مجدّدی در شهر اَمرت‌سَر در قطع بزرگ منتشر شد.
این چاپ، بسیار مورد قبول واقع شد و هنوز هم معتبر شمرده می‌شود. تمام اصول تحقیق در این چاپ به کار رفته است. متن مکتوبات بر اساس قدیمی‌ترین نسخه و با مقایسه نسخه‌های خطّی دیگر تصحیح شده است. اختلاف نسخه‌ها در حاشیه نوشته شده است. آیات و احادیث استخراج شده‌اند و به همراه ترجمه فارسی در حاشیه آمده‌اند. دارای فرهنگ الفاظ است. عبارات عربی بین مکتوبات به فارسی ترجمه شده‌اند. برخی از نوشته‌های مکتوبات که نیاز به توضیح داشتند، مولانا نور احمد توضیح داده است. عبارت‌های عربی اعراب‌گذاری شده‌اند، درباره تمام افراد ذکر شده در مکتوبات، شرح حال مختصری نوشته شده است. الغرض، مولانا نور احمد با توجّه به امکانات آن زمان، بهترین تصحیح را انجام دادد که بارها در ترکیه و پاکستان به‌صورت چاپ عکسی منتشر شد.
البته طبیعی است که پس از صد سال، شیوه چاپ این کتاب، قدیمی است. کتابت با دست، توضیحات حاشیه در حاشیه، فرهنگ واژگان در بین سطرها. این شیوه قدیمی در عصر دیجیتال امروز به مذاق و سلیقه خواننده نمی‌خورد. می طلبید که این تصحیح مولانا نور احمد دوباره تجدید چاپ شود.
چگونگی تصحیح جدید مکتوبات
در نوامبر ۲۰۱۳م در استانبول از طرف وقف عزیز محمود هدایی «همایش جهانی امام ربّانی» برگزار شده بود که نگارنده مقاله [دکتر عارف نوشاهی] هم در آن شرکت کرده بود و مقاله‌ای ارائه کرد با عنوان: «ضرورت چاپ انتقادی و جدید مکتوبات امام ربّانی». نه تنها این پیشنهاد مورد استقبال مسئولان همایش قرار گرفت بلکه اعلام شد که وقف عزیز محمود هدایی در استانبول هر چه زودتر این کار را شروع کند و مسئولیت آن را هم به من [دکتر عارف نوشاهی] واگذار کردند.
من در فوریه ۲۰۱۴م این پروژه را آغاز کردم و از پاکستان و کشورهای دیگر عکس نسخه‌های مختلف مکتوبات امام ربّانی را گردآوری کردم. در نهایت عکس این نسخه‌ها به دست آمدند:
– مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد، شماره ۱۴۹۵، تاریخ: ۱۰۶ هجری. (فقط دفتر دوم)
– موسسه مطالعات شرقی ابوریحان بیرونی، تاشکند، نسخه ۱۴۹۹، تاریخ: ۱۰۸۰ هجری. این نسخه را دکتر نجدت طوسون فراهم کردند.
– مجموعه آفتاب در کتاب‌خانه مولانا آزاد در دانشگاه اسلامی عَلیگر، هندوستان ، شماره ۳/ ۱۴ ف، تصوف، تاریخ ۱۳۱۸ هجری/ این نسخه را دکتر عطا خورشید فراهم کردند.
الف- متن: از روی متن تصحیح شده مولانا نور احمد (چاپ اَمرَت‌سَر ۱۹۰۹ تا ۱۹۱۶م) ابتدا متن مکتوبات در فایل ورد در کامیپوتر تایپ شد. البته فقط متن مکتوبات. حواشی، تعلیقات و فرهنگ الفاظ را شامل نکردم. سپس، متن تایپ شده را با این نسخه‌های خطی ذکر شده مقایسه کردم. اختلافات در پاورقی نوشته شد. هر جا تساجات دیده شد، آنها را اصلاح و در خود متن درست کرده شد. نکات فنی تدوین هم رعایت شد: اعراب گذرای عبارت‌های عربی، بخش بندی عبارت‌های طولانی، نشانه‌های سجاوندی و غیره.
ب: تهیّه نمایه: وقتی هر سه جلد مکتوبات، کاملاً آماده شد، مرحله آماده‌سازی نمایه رسید که شامل:
۱- مآخذ احادیث نبوی، اقوال مشایخ به زبان عربی.
۲- استخراج اشعار عربی و ذکر ماخذ.
۳- استخراج اشعار فارسی و ذکر ماخذ.
۴- اصطلاحات و مفاهیم دینی، کلامی، فلسفی، عرفانی و اخلاقی.
۵- طبقات دینی، عرفانی، کلامی و اجتماعی،اقوام، پیشه‌وران، دارندگان مقامات روحانی و رتبهداران دستگاهی
۶- نام اشخاص و فرشتگان.
۷- مکان‌ها (آبادی، رودخانه، خانقاه، قلعه، کوه، مسجد)
۸- رسائل، کتاب، مکتوبات.
۹- نام مکتوب‌الیه‌ها به ترتیب حروف الفبا.
۱۰- فرهنگ واژگان چند زبانی (هندی یا مُهنّد).
در این نمایه‌ها، به جای ارجاع به شماره صفحات، به دفتر مکتوبات (دفتر اول یا دوم یا سوم) و شماره مکتوبات ارجاع داده شده است. به این ترتیب، این نمایه‌ها، برای چاپ‌های قدیم و جدید مکتوبات و حتّی چاپ‌های آینده هم مفید خواهند بود.
ج: مقدّمه و تعلیقات: برای چاپ علمی مکتوبات، باید مقدّمه‌ای مبسوط و تعلیقات عالمانه‌ای نوشته می‌شد. از این رو، کار را به دو بخش تقسیم کردم: در یک بخش «پیش‌گفتار» نوشتم که شامل:
گزارشی از مراحل آماده سازی چاپ حاضر «مکتوبات امام ربّانی»؛ گزارشی از تدوین «مکتوبات امام ربّانی»؛ بررسی نسخه‌های خطّی و ماخذ «مکتوبات امام ربّانی» (از کشورهای مختلف)؛ جزئیات چاپ‌های قدیمی «مکتوبات امام ربّانی»؛ شرح حال مولانا نور احمد پَسروی اَمرت‌سَری؛ مساعی علمی نور احمد اَمرَت‌سَری؛ روش تصحیح نور احمد اَمرَت‌سَری در «مکتوبات امام ربّانی».
بخش دوم که «مقدّمه» مبسوط است به قلم پروفسور محمّد اقبال مُجدّدی نوشته شده است (این مقدّمه به زبان اردو است که من آن را به فارسی ترجمه کردم). مقدّمه شامل:
– اوضاع سیاسی و مذهبی شبه‌قارّه در قرن دهم و یازدهم هجری.
– حالات زندگی امام ربّانی شیخ احمد سَرهندی.
– حالات زندگی گردآورندگان «مکتوبات امام ربّانی».
– شیوه گردآوری «مکتوبات امام ربّانی».
– بررسی کارهای انجام گرفته درباره «مکتوبات امام ربّانی» (ترجمه، شرح، کوشش‌های انجام گرفته برای فهم مکتوبات از سوی مُجدّدی‌ها؛ کتاب‌های متفرّقه درباره «مکتوبات امام ربّانی»؛ کتاب‌های فهارس و نمایه‌های استخراج شده از مکتوبات؛ کتاب‌های نوشته شده در رد و دفاع شیخ احمد سَرهندی)
پس از عنوان «تراجم»[ترجمه‌ها]، پروفسور محمّد اقبال مجدّدی یک مقاله طولانی دیگری نوشته‌اند که در آن شرح حال کسانی را نوشته اند که مکتوبات را گردآوری کرده‌اند. (این نوشته ایشان هم به اردو بود که من به فارسی ترجمه کردم).
پروژه «مکتوبات امام ربّانی» در سال ۲۰۱۴م شروع شد و در سال ۲۰۱۷م از هر لحاظ آماده شد. سپس آن را برای چاپ و نشر به وقف عزیز محمود هدایی در استانبول سپردم. در پایان سال ۲۰۱۸م انتشارات ارقم در استانبول با کاغذی بسیار نفیس و جلدی بسیار عالی در چهار جلد آن را منتشر کرد:
جلد اوّل: مکتوبات دفتر اوّل. به دلیل ضخامت این جلد، در دو بخش چاپ شده است. بخش اوّل مکتوبات شماره ۱ تا ۲۰۰. بخش دوّم مکتوبات شماره ۲۰۱ تا ۳۱۳. همراه با عرض‌داشت‌های خواجه محمّد صادیق و ترجمه فارسی مکتوبات عربی، تعداد صفحات: ۶۰+ ۱۰۰۳.
جلد دوّم: مکتوبات دفتر دوّم. تعداد صفحات: ۲۱+ ۴۱۱.
جلد سوّم: مکتوبات دفتر سوّم. تعداد صفحات: ۲۱+ ۴۹۸.
جلد چهارم: پیش‌گفتار، مقدّمه، تراجم، نمایه، تصاویر. تعداد صفحات:۵۶۱.
امتیازات تصحیح و چاپ جدید مکتوبات
آنچه این چاپ را از دیگر چاپ‌ها ممتاز می‌کند: اهتمام به صحّت متن و استفاده از نسخه‌های خطی قدیمی که پیشتر مورد استفاده قرار نگرفته بود.
جلد چهارم مکتوبات، از نظر مطالب و مباحث تازه‌اش بی‌نظیر است و برای نخستین بار است که به دنیای علم عرضه می‌شود.
پیشتر درباره «مکتوب‌الیهم»های مکتوبات کار نشده بود، در این چاپ، پژوهشگری برجسته این کار را انجام داده‌اند که تخصّصشان رجال مُجدّدیه است.
در مکتوبات، مرتب اشعار فارسی و عربی آورده شده است. در این چاپ، ماخذ اشعار همراه با اختلاف آنها در دیوان‌هایشان، آورده شده است.
این چاپ جدید «مکتوبات امام ربّانی» از نظر صفحه‌بندی، حروف‌چینی، جلد و کاغذ کاملاً ممتاز است.
متن اصلی مقاله را می‌توانید در اینجا ببینید!
منبع: پایگاه نسخ خطی