به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و بیست و دومین نشست از سلسله نشست‌های علمی این مؤسسه با موضوع «یادبود دکتر محمدامین ریاحی» به مناسبت نود و هفتمین سالگرد تولد استاد، به صورت مجازی، و با سخنرانی دکتر ابوالفضل خطیبی، دکتر مریم مشرف، و الوند بهاری از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
در این نشست دکتر مریم مشرف، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی، به بیان مطالبی در موضوع شعرپژوهی دکتر ریاحی با تأکید بر پژوهش‌های ایشان در سروده‌های حافظ و سروده‌های کسایی پرداخت.
وی در ابتدا با اشاره به گستردگی حوزه‌های فعالیت دکتر ریاحی از تاریخ‌پژوهی، تا تصحیح و شرح و نیز سرودن شعر، گفت: شاید بتوان عمدۀ فعالیت‌های ایشان را در سه دستۀ تصحیح متون، تحلیل و زبان‌پژوهی قرار داد.
دکتر مشرف با اشاره به دقت و زحمتی که دکتر ریاحی در تصحیح نزهة المجالس به خرج داده‌اند، گفت: ایشان در این کتاب 4 هزار رباعی را در منابع خطی دیده و با دقت حیرت‌انگیزی تصحیح و شرح کرده‌اند که علاوه بر ارائۀ یک کتاب ارزشمند، این اقدام زمینۀ حصول فواید جانبی از این کتاب در طول حیات پربار ایشان، از جمله در سلسله مقاله‌های‌شان دربارۀ حافظ، شد.
وی با اشاره به مسئلۀ صحت انتساب رباعیات حافظ، به عنوان یکی از موضوعات مطرح شده در این سلسله مقاله‌ها، گفت: دکتر ریاحی با تحقیق و تصحیح علمی به اثبات رساند که رباعی‌های متعددی که به حافظ منسوب است و حتی در چاپ‌های معتبر قزوینی و خانلری هم آمده، همه از افراد دیگری است.
دکتر مشرف گفت: به عنوان مثال دکتر ریاحی اثبات کرد که رباعی «امشب ز غمت میان خون خواهم خفت / وز بستر عافیت برون خواهم خفت / باور نکنی خیال خود را بفرست / تا در نگرد که بی‌تو چون خواهم خفت» نه از حافظ بلکه از کمال‌الدین اسماعیل است و بعضی رباعی‌های منسوب به حافظ از عایشه سمرقندی و فتوحی مروزی و مضبوط در نسخه‌های قبل از تولد حافظ است.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی دقت‌های دکتر ریاحی را در تصحیح اشعار حافظ جالب توجه دانست و گفت: به عنوان مثال ایشان در باب بیت «دولت آن است که بی خون دل افتد به کنار / ور نه با سعی و عمل باغ جنان این همه نیست»، با توجه به اینکه مرحوم خانلری بخشی از بیت را به صورت «سعی عمل» آورده‌اند، بحثی دربارۀ تأثیر معنایی این «واو» دارند.
تأثیرپذیری حافظ از نجم‌الدین رازی از نظر دکتر ریاحی
وی دقت‌های دکتر ریاحی را در تصحیح اشعار حافظ منحصر به مفردات ندانست و با اشاره به تعمق ایشان در عبارات حافظ، به عنوان نمونه به بیان توضیحات دکتر ریاحی دربارۀ عبارت «طبیب راه‌نشین درد عشق نشناسد» پرداخت و گفت: به گفتۀ ایشان اگر منظور حافظ از راه‌نشینان دراویش باشند که راه آن‌ها راه عشق است و اگر تأکید بر معنای اصلی طبیب باشد که باید گفت طبیب بر سر راه نمی‌نشیند و اینجا ابهامی وجود دارد که دکتر ریاحی توانسته‌اند به واسطۀ یکی از مهمترین تصحیحات‌شان، یعنی مرصاد العباد، گره از این ابهام بگشایند.
دکتر مشرف ادامه داد: به گفتۀ دکتر ریاحی، بر اساس متن مرصاد العباد، در ایام گذشته کولی‌هایی که بر سر راه می‌نشسته‌اند ادعای طبابت داشته‌اند و در واقع طبیب تقلبی بوده‌اند و به عقیده دکتر ریاحی سخن حافظ در اینجا حاوی کنایه و طعنه به شاه نعمت‌الله ولی است؛ چنان که مصراع «آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند» نیز حاوی چنین کنایه‌ای به شاه نعمت‌الله است.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی افزود: در واقع دکتر ریاحی سعی می‌کردند دلالت‌های عام عبارات حافظ را بیابند و عبارات مشابه را در ابیات مختلف به آن مدلول مرتبط کنند.
وی با اشاره به دقت و باریک‌بینی‌های دکتر ریاحی در تصحیح مرصاد العباد، گفت: ایشان در نتیجۀ دقت‌نظرشان در این کار به نتایجی رسیده بودند و برای مثال معتقد بودند که حافظ بیشتر مطالب خود را از مرصاد العباد، به عنوان یکی از مهمترین و زیباترین آثار نثر عرفانی فارسی، گرفته است.
دکتر مشرف افزود: البته قطعا مفاهیم عرفانی پیش از مرصاد العباد هم وجود داشته و ریشه در تفاسیر عرفانی قرآن دارند، اما دکتر ریاحی معتقدند که حافظ در شیوهٔ تعبیر و در الفاظی که به کار برده متأثر از نجم‌الدین رازی بوده است.
وی با اشاره به ابیاتی از رساله عقل و عشق نجم‌الدین رازی، یعنی «دوشم سحرگهی سخن حق به جان رسید / کای روح پاک مزرع حیوان چه می‌کنی / بر پر سوی نشیمن اول چو باز شاه / چون بوم خـس نه‌ای تو به ویران چه می‌کنی»، گفت: حافظ عین همین تعبیر را در ابیات «چه گویمت که به میخانه دوش مست و خراب / سروش عالم غیبم چه مژده‌ها دادست / که ای بلندنظر شاهباز سدره‌نشین / نشیمن تو نه این کنج محنت‌آبادست / تو را ز کنگره عرش می‌زنند صفیر / ندانمت که در این دامگه چه افتادست» به کار برده است.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به سخن دکتر شفیعی کدکنی به این مضمون که حافظ در مفردات چیزی از خودش ندارد، اما ترکیبات استثنایی و سحرانگیزی از این مفردات پدید آورده است، گفت: دکتر ریاحی نیز معتقدند که در کمپوزیسیون است که حافظ اعجاز می‌کند.
وی با اشاره به داستان آفرینش و خلقت آدم و الهام‌بخش بودن این داستان در ادبیات فارسی و ادبیات جهان، گفت: دکتر ریاحی ذیل غزل با مطلع «در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد» می‌گوید: «تصور من این است که این غزل تنها وقتی برای ما معنی روشن و ساده‌ای دارد که داستان آفرینش را در مرصاد العباد خوانده باشیم، والا تعبیرات عشق نداشتن ملک و عین آتش شدن او از غیرت و درخشیدن برق غیرت، مفاهیم مبهمی خواهد داشت».
دکتر مشرف در توضیح این نکته گفت: در مرصاد العباد بسیار زیبا آمده است که وقتی پرتو عشق به عقل رسید، از آنجا که عقل طاقت این پرتو را نداشت، آب شد و این پرتو به دل انسان رسید و این همان مفهوم «امانت» است که در اندیشۀ عرفانی ما و اشعار حافظ آمده است.
وی با بیان این که گاهی تعابیر دکتر ریاحی با تعابیر استاندارد متفاوت است، اظهار کرد: برای مثال مفهوم «امانت» در تفاسیر اهل ظاهر معمولاً به «طاعت» تعریف می‌شود، در تفاسیر شیعه از آن به امانت سپرده شده به دل حضرت علی (ع) تعبیر شده است، در متون عرفانی «امانت» را همان عشقی می‌دانند که خداوند فقط به انسان داد، اما دکتر ریاحی با استناد به نجم رازی آن را معرفت می‌داند؛ که البته از عشق هم جدا نیست و حاصل آن است.
دکتر مشرف با اشاره به مصراع «جلوه‌ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت» و بیت «فرشته عشق نداند که چیست ای ساقی / بخواه جام و گلابی به خاک آدم ریز»، گفت: دکتر ریاحی، با استفاده از مرصاد العباد، عشق نداشتن ملک را در کتاب گلگشت بسیار زیبا توضیح داده‌اند.
اخلاق علمی دکتر ریاحی
وی در ادامه به اخلاق علمی دکتر ریاحی اشاره کرد و گفت: ایشان در تحقیقات‌شان هیچ ابایی ندارند که بگویند مطلبی را نمی‌دانند و به عنوان مثال در مورد بیت معروف «ماجرا کم کن و بازآ که مرا مردم چشم / خرقه از سر به در آورد و به شکرانه بسوخت»، که از ابتدا از مبهمات دیوان حافظ بوده، دکتر ریاحی همه نظرات افراد مختلف را دربارۀ این بیت آورده و نقطه‌نظر خود را دربارۀ آن‌ها بیان کرده؛ نه این که بهترین تعابیر را گلچین و از زبان خود بیان کند.
دکتر مشرف افزود: در بعضی تحقیق‌ها محقق بالا نشسته و از موضع همه‌چیزدان سخن می‌گوید اما نوع نگاه دکتر ریاحی به تحقیق متفاوت است و ایشان از موضع پرسشگری فروتن خواننده را با خود همراه می‌کنند و گویی دارند بلند بلند با ما فکر می‌کنند و این شیوه برای خواننده شیرین است.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی همچنین با اشاره به تحقیق دکتر ریاحی دربارۀ کسایی مروزی، و ابراز تأسف از حذف این درس از عناوین درسی رشته ادبیات فارسی، گفت: دکتر ریاحی در کتاب‌شان دربارۀ کسایی همه محققانی را که پیش از ایشان در این موضوع مطلبی، ولو یک سطر، نوشته‌اند، نام برده‌اند.
دکتر مشرف در پایان با بیان این مطلب که دکتر ریاحی در تصحیح اشعار کسایی دستاوردهایی داشته‌اند، در مورد یکی از این دستاوردها گفت: قصیده‌ای وجود دارد که هر چند در منبعی پیش از قرن دهم یافته نشده اما دکتر ریاحی، با دلایلی بیان می‌کنند که این قصیده از کسایی است و البته به لحاظ سبکی نیز به سبک کسایی شبیه است.