میراث مکتوب- کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی» به تازگی از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شد. سعید نجفی‌نژاد، مولف این کتاب به شرح آن پرداخت و گفت: ظهور صفویان و تبلیغ گسترده مذهب تشیع اثناعشری موجب پدید آمدن تحولات مهم و فراگیری در عرصه فرهنگی ایران شد. یکی از این زمینه‌ها تاریخ‌نگاری بوده است. تاریخ‌نگاری این دوره به شدت تحت‌تأثیر فضای مذهبی ایران عصر صفوی و شوریدگی پادشاهان این سلسله برای گسترش مذهب تشیع و فرهنگ شیعی در جامعه قرار گرفته است.
وی افزود: خودِ مورخان این دوره نیز افرادی باورمند به تشیع بودند که قلم‌هایشان را در مسیر توسعه این مذهب به چرخش درآوردند. تکاپوی مورخان صفوی برای گسترش فرهنگ شیعی در جامعه، روح تاریخ‌نگاری این دوره را تحت تأثیر قرار داده است.
نجفی‌نژاد بیان کرد: تاریخ‌نگاران دوره صفوی اصول حاکم بر تاریخ‌نگاری خود را ترویج مذهب تشیع و اعتلای نام اهل بیت علیهم‌السلام قرار داده‌اند. این موضوع در جای جای تاریخ‌نگاری صفوی مشهود است. در این آثار هر چند به مسائل سیاسی و نظامی با تفصیل زیادی پرداخته می‌شود، اما باید گفت که حتی درون این شرح وقایع هم سوگیری‌های مذهبی به صورت عیان دیده می‌شود.
مولف کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی» در ادامه گفت: یکی از اهداف مهم تاریخ‌نگاران صفوی نشان دادن رابطه میان خاندان صفوی با اهل بیت علیهم‌السلام برای خوانندگان خود بوده است. آنها درصدد بوده‌اند در آثارشان رابطه‌ای ماورائی و معنوی بین دودمان صفویان و امامان معصوم علیهم‌السلام به نمایش گذارند و به این نکته مهم به صورت مستقیم و غیرمستقیم اشاره کنند که اصل تشکیل حکومت صفوی و تداوم سیاست‌ها و اقدامات مذهبی آنان با عنایات معصومان علیهم‌السلام بوده و نهایتاً هم حکومت صفوی زمینه‌ساز ظهور حکومت مهدوی خواهد بود. سیمای سلطان صفوی در تاریخ‌نگاری این دوره، تفاوت بسیار آشکاری با چهره سلاطین پیشاصفویه دارد. پادشاه صفوی به دلیل تلاش بی پروا برای ترویج تشیع، مدام در این تاریخ‌نگاری مورد ستایش قرار می‌گیرد. تاریخ‌نگاران عصر صفوی حمایت از خاندان صفوی را که به سیادت معروف بوده و قصد اعتلای نام خاندان پیامبر (ص) را داشتند، گام برداشتن در همان مسیر جانبداری از اهل بیت علیهم‌السلام و مذهب تشیع دانسته‌اند.
نجفی‌نژاد افزود: این پژوهش بنا داشته مهمترین مؤلفه‌هایی که در بحث فرهنگ شیعی مورد توجه مورخان صفوی بوده را بررسی کرده و در کنار ارائه مصادیق، با رویکردی تحلیلی انتقادی، آثار تاریخ‌نگاران این دوره در ارتباط با مذهب تشیع و فرهنگ شیعی را مورد واکاوی قرار دهد. اینکه مورخان عصر صفوی در خلال توصیف وقایع عصر صفوی به چه موضوعات و مباحثی از اهل بیت علیهم‌السلام و مذهب تشیع اثناعشری اشاره کرده‌اند، هم از جنبه چرایی و هم از بُعد چیستی، پرسش‌هایی اساسی و مبنایی در این تحقیق هستند.
وی گفت: مؤلفه‌هایی که در این تاریخ‌نگاری برجسته‌تر جلوه می‌کنند به تنهایی گویای تمایز سبک تاریخ‌نگاری صفوی با ادوار پیشین، نه به لحاظ شکلی بلکه به لحاظ محتوایی و مفهومی است. تاریخ‌نگاری صفوی به دنبال استقرار فرهنگ شیعی است و بنابراین منطقی است که مورخان به مناسبت‌های مختلف یادی از تشیع و خاندان پیامبر (ص) در آثارشان بکنند.
نجفی‌نژاد افزود: مورخ دوره صفوی آشکارا کلیه جنگ های صفویان را مقدس شمرده و آنها را برای تداوم مسیر تشیع ضروری می‌داند. پیروزی‌ها نیز به دلیل استمداد از اهل بیت علیهم‌السلام و پذیرش تضرعات از جانب حضرات معصومان علیهم‌السلام و یاری‌رسانی ایشان نشان داده می‌شود.
مولف کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی» بیان کرد: بروز و ظهور فرهنگ شیعی در منابع تاریخی این دوره از همان ابتدا و با مدح حضرات معصومان علیهم‌السلام در دیباچه‌های کتاب‌ها آغاز می‌شود. تلاش حکومت صفوی برای ترویج تشیع، حمایت‌های معنوی اهل بیت علیهم‌السلام از خاندان صفوی، ذکر فضائل معصومان علیهم‌السلام و استمداد از ایشان، بزرگداشت مناسبت‌ها و برگزاری مناسک شیعی، ارج نهادن بر علمای شیعه و میدان‌دهی به آنها برای ترویج تشیع، نحوه مواجهه با مخالفان مذهب تشیع، مباحث مهدوی و آخرالزمانی از جمله مهمترین مباحثی هستند که کانون توجه تاریخ‌نگاران این دوره قرار گرفته‌اند و در کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی» که در هفت فصل سامان یافته، به تفصیل درباره آنها بحث شده است.
نگاهی به کتاب:
در مقدمه کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی» می‌خوانیم: با ورود اسلام به ایران، نومسلمانان ایرانی به تدریج با اهل بیت (ع) آشنا شدند و به ایشان ارادت ورزیدند. به موازات این شناخت، مذهب تشیع نیز در ایران جایگاهی یافت و فرهنگ شیعی در بین مردم گسترش یافت. این توسعه به تناسب دولت‌هایی که در ایران روی کار می‌آمدند، با افت‌وخیزهایی همراه بود؛ اما با سیطره مغول و باز شدن فضای مذهبی، تشیع فرصت ابراز وجود بیشتری یافت و فرهنگ شیعی و ابراز محبت به خاندان پیامبر وارد مرحله جدیدی در زندگی بخش قابل توجهی از مردم ایران شد. این مرحله زمینه‌ساز ظهور حاکمانی متعصب در زمینه ترویج مذهب تشیع اثناعشری گردید.
تاسیس سلسله صفوی و تحولات مذهبی آن دوره نقطه عطفی در تاریخ ایران دوره اسلامی محسوب می‌شود. در این عصر، توجه به اهل بیت و گسترش فرهنگ شیعی به اوج خود رسید و مقارن با آن مذهب تشیع اثناعشری پس از قرن‌ها، با روی کار آمدن یک دولت شیعی مقتدر جانی دوباره یافت و در صحنه سیاسی-فرهنگی جامعه ایرانی عنان امور را به دست گرفت.
تاریخ‌نگاران این دوره روایتگران پرشور و اصلی نحوه استیلا و رشد تشیع اثناعشری در ایران آن عصر بودند. آنها که خود باورمند به تشیع بودند، گام به گام با پادشاهان، حکام، وزرا، علما و مردم عادی پیش آمدند و این وقایع مسرت‌بخش را برای شیعیان ثبت و ضبط کردند. بروز و ظهور فرهنگ شیعی در جای‌جای آثار مورخان این دوره دیده می‌شود. تاریخ‌نگاران صفوی به شدت از مذهب تشیع و پادشاهان صفوی طرفداری می‌کردند.
مورخان صفوی با ترویج تشیع در آثارشان هم به تحقق آمال شیعیان کمک کردند و هم صفویان را در تحکیم پایه‌های حکومت خود یاری رساندند. البته بخش اعظم کتاب‌های تاریخی این دوره همانند ادوار قبل از صفویه به شرح حال پادشاهان و ذکر جنگ‌ها و… اختصاص دارد. این موضوع یکی از مشکلات اساسی پیش روی این پژوهش بوده است؛ اما به این نکته باید توجه داشت که مورخ صفوی همه این جنگ‌ها را در مسیر گسترش مذهب تشیع می‌داند و در لابه‌لای همین اخبار به دنبال ذکر مباحثی گاه مبنایی و نظری و گاه عملی از اعتقادات پادشاهان صفوی و سران حکومت است. وی در پس تمامی این مسائل مدام از تشیع دفاع می‌کند و سعی در تثبیت بیشتر آن در جامعه دارد.
با این شرایط، در این کتاب در پی آن هستیم تا بدانیم بیشترین مواردی که در ارتباط با فرهنگ شیعی نظر تاریخ‌نگاران عصر صفوی را به خود جلب کرده است، کدام موضوعات بوده است؛ چرا که با شناخت کلیت فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری صفوی می‌توانیم احاطه کافی به وضعیت فرهنگ شیعی در جامعه ایران عصر صفوی بیابیم و تا حدودی جایگاه این فرهنگ را بازنمایی کنیم.
کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی» تالیف سعید نجفی‌نژاد با ۴۶۰ صفحه، شمارگان ۴۰۰ نسخه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شد.
منبع: ایبنا