میراث مکتوب – یکی از پایه های مهم «تصحیح انتقادی متون» ثبت و ضبط «نسخه بدل»ها در پای صفحه یا آخر کتاب است. 
این کار موجب می شود که محققان صورتهای گوناگون «متن» را در دستنویسهای مختلف در اختیار داشته باشند و بتوانند ضبط مختار مصحح را مورد بررسی و ارزیابی قرار بدهند و احیاناً ضبط دیگری را پیشنهاد کنند. بنابراین هرچه عرضۀ نسخه بدلها گسترده تر و دقیق تر باشد، بنیادهای تصحیح، عالمانه تر و متقن تر خواهد بود.
همچنین بدیهی است که مخاطبان «نسخه بدل» محققان و متخصصان هستند و عامۀ مردم که می خواهند فی المثل شاهنامه یا منطق الطیر بخوانند چندان توجهی به «نسخه بدل» نخواهند داشت.
شیوه های مصححان در ارائۀ نسخه بدل نیز گوناگون بوده است؛ برخی پایبند بوده اند که هرچه در نسخه های مختلف آمده را – ولو اینکه غلط فاحش باشد ـ عرضه کنند. برخی نیز نسخه بدلهایی را که غلط فاحش نباشد، یا مهم باشد ثبت و ضبط می کنند.
نکته اینجاست مواردی پیش می آید که کلمه یا تعبیری در نظر مصححی غلط فاحش و بی معناست اما همان ضبط «غلط و بی معنا» برای محقق دیگر بسیار مهم و معنادار و راهبر به حقیقت است.
واقعیت این است تا زمانی که همۀ موارد اختلاف نسخ ضبط و عرضه نشود، کار، کامل نیست و هدف علمی از عرضۀ نسخه بدل تحقق تام نمی یابد. و از سوی دیگر، ثبت و نقل همۀ موارد اختلافی در بسیاری از موارد هیچ فایدۀ علمی ندارد (بماند که در بسیاری از موارد نسخه بدلها درست خوانده و دقیق عرضه نمی شود) و موجب حجیم شدن و در نتیجه گران شدن کتاب می شود و از همه مهمتر، عمر و وقت مصحح را تلف می کند؛ در نتیجه عمر و کاغذی که باید صرف تحقیق دربارۀ نکات مهم و اساسی متن شود و گره از مبهمات لفظی و معنایی متن بگشاید به باد شیوۀ ناکارآمد ارائۀ نسخه بدل می رود.
نکاتی که عرض شد برای آنان که فی الجمله با تصحیح متن دمسازند، بدیهی است و همین مسئله ما را از بسط و تطویل مقال بی نیاز می کند.
می دانیم که فناوری بطور کل ماهیت و چشم انداز برخی از ساحات «تحقیق» را تغییر داده است تا آنجا که به قول استاد شفیعی کدکنی «امروز به برکت ظهور کامپیوتر و تبدیل به CD شدن هزار متن حدیثی و روایی، یک کودک دوازه ساله کار می کند که علامه قزوینی و بدیع الزمان فروزانفر، با بیدارخوابی و رنج بسیار، در فرصت چهل سال از عهدۀ آن برنمی آمدند»
می خواهم بگویم که فناوری و کامپیوتر می تواند شیوۀ عرضۀ نسخه بدل را دگرگون کند بطوری که هم مصحح را از این کار گل عمر نجات دهد و هم به بهترین شیوه ممکن نسخه بدل ها را در اختیار پژوهندگان قرار دهد.
پیشنهاد من این است که مصححان – با همکاری ناشران – از متخصصان کامپیوتر استفاده کنند تا آنها تمهیداتی بیندیشند و برنامه هایی بنویسند که «تصویر» نسخه های گوناگون یک متن را برای محققان به شیوه ای کارآمد و آسان دستیاب کنند و حاصل کارشان را به صورت DVD به همراه کتاب عرضه کنند. با این کار، هم تصویر اصل نسخه ها در اختیار محققان است و آنها فی المثل ضبط مصراع «توانا بود هرکه دانا بود» را در تمام نسخه ها در اختیار دارند و در نتیجه نیاز محققان به سلیقه و دانش و دقت مصحح در عرضۀ نسخه بدلها از میان برمی خیزد؛ هم مصحح از ورطۀ یک عمل ناقص عمر بر باد ده می رهد و هم از برگ کتاب کاسته و ان شاءالله بر بارشان افزوده خواهد شد.
برای «ماه»هایی که با کامپیوتر و غور امکانات عجیب و غریب آن آشنایی نداریم ممکن است این محال یا صعب و نادلپذیر باشد، اما برای «آشنایان» کاری ساده و شدنی است. بخصوص دانشجویان و محققان جوان و ناشرانی که نشر متون تصحیح شده کار اصلی شان است، می توانند آغازگر این مسیر باشند.
میلاد عظیمی
منبع: مجله بخارا – شمارۀ 103 آذر – دی 1393.