میراث مکتوب- علی‌رغم اینکه نام «خلیج فارس» در اکثر نقشه‌های تاریخی و اسناد به دست‌آمده از دوره باستان با همین عنوان یا معادل آن در دیگر زبان‌ها یاد شده، اما طی بیش از نیم قرن گذشته از سوی جریان‌های ملی‌گرایانه عربی، با نام جعلی «خلیج عربی» یاد شده است؛ اقدامی که گاه از سوی برخی از مسئولان غربی نیز تکرار و همواره مورد انتقاد پژوهشگران و رجل سیاسی ایران واقع شده است.
هرچند طی سال‌های گذشته ایران موضع خود را بارها و بارها در این زمینه اعلام و بر وجود اسناد تاریخی در این رابطه تأکید کرده است، اما گاه و بیگاه تحریف نام خلیج فارس از سوی مقامات عربی تکرار می‌شود. با این حال، به نظر می‌رسد محدود کردن اقدامات برای روشنگری در این زمینه به تریبون‌های سیاسی، چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. با وجود در دست داشتن اسناد و نقشه‌های مختلف تاریخی، ایران عمدتاً کوشیده تا از مسیر تذکر این مسئله را در سطح بین‌الملل روشن کند.
با جدی‌تر شدن این هجمه‌ها و با توجه به حقانیت و کاربرد مستمر نام خلیج فارس در همه زبان‌ها و زمان‌ها، مقام‌های رسمی کشور شروع به موضع‌گیری کردند و از اوایل دهه ۸۰ نگاه‌ها به خلیج فارس رنگ و بوی ملی گرفت.
نام خلیج فارس از چه زمانی جعل شد؟
تیرماه سال ۱۳۸۴ بود که به پیشنهاد شورای فرهنگ عمومی و برای جلوگیری از مخدوش‌شدن هویت فرهنگی و تاریخی ملت ایران، شورای عالی انقلاب فرهنگی روز اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز (یعنی ۱۰ اردیبهشت) را به عنوان روز ملی خلیج فارس نامگذاری کرد. این روز مجالی است برای بررسی و بازگویی اسناد تاریخی در این رابطه. در همین راستا، روز گذشته همایش «خلیج فارس در گذر زمان» با همکاری مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، خانه اندیشمندان علوم انسانی و انجمن ایرانشناسی با حضور جمعی از اهالی علم و فرهنگ برگزار شد. به مناسبت روز خلیج فارس (۱۰ اردیبهشت‌ماه) گفت‌وگویی با محمدرضا سحاب، مدیر مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، در همین رابطه انجام شده که در ادامه می‌خوانید:
*آقای سحاب! هدف از برگزاری همایش «خلیج فارس در گذر زمان» چیست و از چه منظری حائز اهمیت است؟
بیش از ۶۰ سال است که نام «خلیج فارس» محل مناقشه است. اولین‌بار عبدالکریم ناصر پس از کودتا در عراق، عنوان جعلی «خلیج عربی» را مطرح کرد. چندی بعد، جمال عبدالناصر پس از شکست در جنگ با اسرائیل، برای فرار از این موقعیت، عنوان جعلی خلیج عربی را تکرار کرد؛ در صورتی که در صحبت‌های پیشین او این عنوان دیده نمی‌شود.
پدرم به خاطر علاقه به ایران فرش زیر پایش را هم فروخت
پدرم، مرحوم استاد عباس سحاب، از سال ۱۳۳۸ شروع به فعالیت برای پژوهش در این زمینه کرد که حاصل آن، انتشار چندین اطلس از اسناد تاریخی خلیج فارس بود. این اطلس که در سال ۴۵ تدوین و به زبان‌های فارسی و انگلیسی با شمارگان هزار نسخه منتشر شد. انتشار این مجموعه نیازمند صرف هزینه بود؛ علی‌رغم اینکه حکومت وقت به دانشگاه تهران گفته بود که در چاپ این اثر مشارکت داشته باشد، اما حمایتی در این رابطه صورت نگرفت و پدرم به خاطر علاقه به ایران و چاپ و انتشار این اثر، فرش زیر پایش را نیز فروخت.
یک دست صدا ندارد
او برای روشنگری در این زمینه، با تمام مؤسسات مکاتبه کرد تا آنها این نام جعلی را به کار نبرند. خلیج فارس پاره تن همه و صیانت از آن وظیفه ملی و میهنی ماست. مؤسسه سحاب در این سال‌ها کوشیده تا در حد بضاعت خود با برگزاری همایش‌های متعدد و انجام پژوهش در این زمینه، دِین خود را ادا کند، اما یک دست صدا ندارد. این همایش باید در خارج از کشور برگزار شود تا صدای آن به گوش دیگران نیز برسد.
* موافقان عنوان جعلی خلیج فارس چه تلاش‌هایی برای گسترش این ایده انجام داده‌اند؟
در حال حاضر در مؤسسه سحاب بیش از ۲۵ هزار سند و نقشه راجع به اصالت نام خلیج فارس وجود دارد، اما از آنها بهره چندان نبرده‌ایم؛ این در حالی است که شیخ‌نشینان حاشیه خلیج فارس به ویژه شیخ شارجه هر ساله هزینه‌های بسیاری را برای جعل عنوان خلیج فارس در دیگر کشورها صرف می‌کنند. به عنوان نمونه، شیخ شارجه مبلغ یک و نیم میلیون دلار به دانشگاه مک‌ماستر در کانادا داده بود تا همایشی یک روزه و نمایشگاه یک هفته‌ای برای خلیج عربی برگزار کنند. اما مسئولان دانشگاه زیر بار نرفتند و به عنوان «خلیج» اکتفا کردند.
وجود ۲۵ هزار سند تاریخی درباره خلیج همیشه فارس
در اقدامی دیگر، طرفداران عنوان جعلی خلیج فارس در نمایشگاه کتاب فرانکفورت، کتاب‌هایی را که در این رابطه نوشته شده و قیمتشان ۲۵۰ تا ۳۰۰ دلار است، به صورت رایگان با حمایت شیخ شارجه توزیع می‌کنند، اما مسئولان ما از آثاری حمایت نمی‌کنند که در حقانیت عنوان «خلیج فارس» نوشته و سال‌ها برای آن زحمت کشیده شده است. ما پیشنهاد دادیم که کتابی را که پنج سال برای نگارشش زمان صرف شده است، به صورت رایگان توزیع شود، اما در غرفه ایران نمایشگاه فرانکفورت بما گفتند که باید برای هر کدام از این مجلدات، ۱۱۰ یورو دریافت شود؛ یعنی خلیج فارس را به ۱۱۰ یورو فروختند!
مخالفان «خلیج فارس» با صرف هزینه گسترده اقدام به تبلغیات کذب می‌کنند. آنها تنها به شش نقشه استناد می‌کنند که در آن، به اشتباه نام «دریای سرخ» یعنی «خلیج عربی» در محل خلیج فارس درج شده است؛ این در حالی است که ما در حال حاضر ۲۵ هزار نقشه و سند تاریخی داریم که اثبات‌کننده حقانیت عنوان «خلیج فارس» است.
انتشار نقشه‌های قدیمی عربی درباره «خلیج فارس» در بغداد
در نقشه‌های قدیمی کشورهای عربی عنوان «خلیج فارس» ذکر شده است. از این دست، می‌توان به «اطلس العراق فی الخوارط القدیمیه» اشاره کرد که به کوشش دکتر احمد سوسه، استاد دانشگاه بغداد، در ۱۹۵۹ میلادی به چاپ رسید و مرحوم استاد عباس سحاب، آن را با ملحقاتی در هزار نسخه در سال ۱۳۶۳ در ایران منتشر کرد. علی‌رغم وجود این دست از منابع، برخی از مسئولان عراقی چندی پیش برای برگزاری همایشی از عنوان جعلی خلیج عربی استفاده کردند. روشنگری در این زمینه برعهده دستگاه دیپلماسی و سفرای ایران در کشورهای مختلف است.
*به نظر شما چرا اصرار بر جعل عنوان خلیج فارس وجود دارد؟
این دست اقدامات نشأت‌گرفته از دشمنی برخی از سران کشورهای عربی با ایران و ایرانی است. ما یک خلیج عربی داریم که در واقع همان دریای سرخ است و در تمام نقشه‌های تاریخی از آن با عنوان «سینوس عربیکوس» یاد شده است. در این نقشه‌ها، از خلیج فارس با عنوان «سینوس پرسیکوس» یاد شده است؛ این‌ها عناوینی است که یونانی‌ها از ۵۰۰ سال قبل از میلاد بر این مناطق گذاشته‌اند.
*شما سال‌ها در این حوزه تحقیق و پژوهش انجام داده‌اید. قدیمی‌ترین منابعی که در آن عنوان «خلیج فارس» یاد شده، مربوط به کدام دوره تاریخی است؟
از دوره‌ای که تاریخ مدون شکل گرفت، کلمه‌ای غیر از «خلیج فارس» در منابع نوشته نشده است. قبل از آن، یک لوح گلی به دست آمده که حدود سه هزار سال قبل از میلاد به دست بابِلی‌ها ساخته شده است و در حال حاضر در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. بر روی این لوح نه عنوانی از خلیج فارس هست و نه خلیج عربی؛ نوشته شده است: آب‌های تلخ و شور. در واقع در آن زمان این منطقه نامی نداشته است.
قدیمی‌ترین سند درباره «خلیج فارس»
اما قدیمی‌ترین سند به دست آمده از یونانی‌هاست که در ۵۴۰ قبل از میلاد تدوین شده است. از آن زمان به بعد، چندین نقشه توسط یونانی‌ها از این مناطق ثبت شده که همگی عنوان «خلیج فارس» یا همان «سینوس پرسیکوس» را ذکر کرده‌اند؛ این در حالی است که یونانی‌ها در آن زمان با ما در جنگ بودند؛ پس این منابع مستند هستند و جای شک و تردیدی در صحت آنها وجود ندارد.
نقشه نگاران دوره باستان
از میان نقشه‌نگاران بنام این دوره که در نقشه‌های مختلف از جهان قدیم و آسیا و آفریقا و غیره از خلیج فارس به Sinus Persicus نام برده‌اند، می‌توان از کلودیوس بطلمیوس یونانی Claudius Ptolemy (87-150م) مشهور به «پدرجغرافیا» دراثر گرانقدر وی «اطلس بطلیموس» Ptolemy Atlas اشاره کرد که در نقشه «جزیره العرب» اطلاعات نسبتاً مفصل و کاملی از خلیج فارس آورده است. از این اطلس به یک نسخه لاتینی مربوط به قرن پانزدهم میلادی درکتابخانه ملی ناپل و یک نسخه خطی ترجمه عربی با مُهر بایزید دوم که درکتابخانه ایاصوفیه استانبول موجود است.
از دیگر جغرافیدانان و نقشه‌نگاران صاحب‌نام و مشهور این دوره که همگی در نقشه‌هــــای خود از خلیــــج فارس به Sinus Persicus و اسامی مشابه یاد کرده‌اند، می‌توان به شرح زیر نام برد :
۱- تالس ملطی Thales of Melitus؛ ۶۴۰-۵۴۶ ق.م
۲- آناکسی ماندرAnaximander؛ ۶۱۰ ــ ۵۴۶ ق.م
۳- سنت بوکارتوس S.Bochartus؛ ۵۰۰ ق.م
۴- هکاتوس Hecataeus؛ ۵۰۹ ــ ۴۷۲ ق. م
۵- هرودُت Herodotus؛ ۴۸۴ – ۴۲۵ ق. م
۶- دیسئارک Dicaearchus؛ ۳۴۷ ــ ۲۸۵ ق. م
۷- اراتوستن Eratosthenes؛ ۲۴۷ ــ ۱۹۵ ق. م
۸- هیپارک Hipparchus؛ ۱۶۰ ــ ۱۲۵ ق. م
۹- پولیبه Polybe؛ حدود ۱۴۳ ق. م
۱۰- پوزیدونیوسPosidonius (Posidonii) of Apameia؛ ۱۳۵ – ۵۰ ق. م
۱۱- کراتس مالوس Crates of Mallos؛ ۱۸۰ – ۱۴۵ ق. م
۱۲- جمنیوس Geminus؛ حدود ۷۷ ق. م
۱۳- استرابو Strabo (Strabon)؛ ۱۲ ق.م – ۵۸ م
۱۴- پومپونی مِلا Pomponius Mela؛ حدود ۴۲ م
۱۵- دیونی زیونس Dionysius Periegetes؛ قرن دوم میلادی
۱۶- مارین دوتیر Marine de Tyr؛ بعد از ۱۵۰ میلادی
۱۷- هراکلس Marcianus of Heracles؛ حدود ۳۳۰ میلادی
۱۸- ماکروبیوس Macrobius؛ حدود ۴۰۰ میلادی
۱۹- ژولیوس اونوریوس Julius Honorius؛ اوائل قرن پنجم میلادی
۲۰- اوروزیوس Orosius؛ بعداز ۴۱۷ میلادی
۲۱- کوسماس ایندیکوپلوستس Cosmas Indicopleustes قرن م.
۲۲- ایزیددور سویل Isidore of Seville؛ ۵۶۰-۶۳۶ میلادی
۲۳- راونا Ravenna؛ قرن هفتم میلادی
۲۴- سن بئاتوس Saint Beatus؛ ۷۳۰-۷۹۸ میلادی
۲۵- البی Albi؛ قرن هشتم میلادی
منبع: تسنیم