میراث مکتوب – علاقه مندان سینما این نقل قول سکانس پایانی شاهکار کلاسیک بیلی وایلدر «بعضی‌ها داغش را دوست دارند» را بخوبی به یاد دارند. این مفهوم در قالب «هر کسی عیبی داره» از جمله تکیه کلام‌های مرحوم محسن جعفری مذهب بود که به کرات از آن استفاده می‌کرد.
این مقدمه را از آن رو گفتم که به جنبه‌ای از کارنامه علمی وی بپردازم. به گواه همه دوستان و آشنایان، محسن جعفری مذهب، منتقدی تیزبین و دقیق بود. به بیان واضح‌تر ساخته شده بود برای ایراد گرفتن، نقد کردن و ارزیابی کردن. تا اینجای کار چندان خارق‌العاده نیست. ولی ویژگی برجسته او چیز دیگری بود: در انتقاد بی‌رحم بود. بی‌رحم از جنبه مثبت. برای او دوست و فامیل و همکار و همکلاسی تفاوتی نداشت. برایش تنها یک ملاک مهم بود: اعتبار علمی و وثاقت و سندیت مطلب. اگر متوجه نقصانی می‌شد با تازیانه کلام یا قلم ولی در عین حال منصفانه و مؤدبانه، صاحب مطلب را می‌نواخت. کمتر از کتاب و نوشته‌ای تمجید می‌کرد. جالب آنکه به محسن جعفری مذهب هم ایراد می‌گرفت! بله منتقد خودش هم بود. حالا که فکر می‌کنم تا حدی متوجه می‌شوم که چرا به نسبت دانش وسیعش، کم تألیف بود. ظاهراً احساس می‌کرد در فردای آنچه بر قلم آورده، خودش نخستین منتقد آن باشد. به دفعات راجع به نوشته‌هایش با او صحبت کردم. معمولاً از یکی از تکیه کلمات دیگرش استفاده می‌کرد: مزخرفه.
هنگامی که مشغول تدوین رساله دکترایم در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بودم، چند بار از او خواستم که رساله‌اش در باب تاریخ سربداران را در اختیارم بگذارد. به جد مخالف بود و با تکرار همان عبارت مزخرفه، اصرار داشت که چیز به درد بخوری درش پیدا نمیشه! البته دوستانش می‌دانند که رساله دکترایش کار ارزشمند و بدیعی بویژه با استفاده از منابع دست اول تاریخی نظیر سکه‌ها بود که کمتر در پژوهش‌های ایرانیان مورد توجه قرار می‌گیرد و خصوصاً زمانی که به یاد آوریم احاطه کم نظیر او بر دانش سکه شناسی و مطالعات عمیقش در این موضوع را. شیفتگی جعفری مذهب به نقد، وی را وادار کرد که در برخی موارد خاص، از اسم مستعار استفاده کند. رازی که تنها پس از مرگش آشکار شد. کوشیار گیل از جمله نام‌های مستعاری بود که با آن چند نقد جدی را در نشریات معتبر به چاپ رساند. مرگ زودهنگام وی در خزان ۱۳۹۶ برای همه اهل تاریخ ضایعه‌ای سخت و سهمناک بود. شاید دو کتابی که به یادبود او با عناوین محسن نامه و میراث حقیقی منتشر شد، بتواند گوشه‌های بیشتری از حیات علمی و فرهنگی دکتر جعفری مذهب را به نمایش درآورد.
غلامرضا امیرخانی
معاون کتابخانه ملی ایران