میراث مکتوب- نشست تخصصی «همه‌گیری و تاریخ علم» 28 تیرماه 1400، به همت پژوهشکده‌ی مطالعات فلسفی و تاریخ علمِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در ابتدای این نشست، دکتر علیرضا منجمی، رئیس پژوهشکده‌ی مطالعات فلسفی و تاریخ علم گفت: این پژوهشکده خود را ملزم می‌داند مسائل روز جامعه را مورد مداقه قرار دهد و با مسئله‌مندی، نقد و تحلیل فلسفی-تاریخی به فهم آن‌ها و جست‌وجوی رهیافت‌های نو یاری رساند. وی به نقد پژوهشگاه‌‌ها و مراکز تحقیقاتی در کشور پرداخت که صرفاً به دنبال چاپ مقالات در مجلات انگلیسی‌زبان هستند و نوشتن و سخن‌گفتن به فارسی را نکوهش می‌کنند.
دکتر منجمی افزود: آن‌چه امروز در این نشست ارائه خواهد شد را باید در چارچوب حوزه‌ی میان‌رشته‌ای علوم انسانی سلامت فهم کرد که در تلاش است تا مسائل حوزه‌ی سلامت را در میان‌رشتگی علوم انسانی صورت‌بندی و فهم کند. فلسفه‌ی پزشکی، جامعه‌شناسی پزشکی، انسان‌شناسی پزشکی و تاریخ پزشکی در این سپهر جای می‌گیرند. او افزود تاریخ‌نگاری پزشکی بدون نظریه‌ها و مفاهیم فلسفه‌ی پزشکی نابسنده است و راهی نمی‌گشاید.
در ادامه‌ی این نشست مجازی دکتر غلامحسین مقدم‌حیدری مدیر گروه تاریخ علم و دبیر علمی این نشست با نقل قولی از تامس کوهن (فیلسوف علم معاصر) در کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی» سخن خود را آغاز کرد و گفت: «اگر تاریخ بیش از انبانی از داستان‌ها یا گاه‌شماری‌ها در نظر گرفته شود، می‌تواند دگرگونی سرنوشت‌سازی در تصورمان از علم به وجود آورد». او هدف این نشست تخصصی را بررسی همه‌گیری‌ها در تاریخ ارزیابی کرد که قرار است تا به ابعادی از همه‌گیری‌ها در ادوار زندگی بشر بپردازد که کمتر از آن منظر به‌آن توجه شده است.
دکتر مقدم‌حیدری ادامه داد: موضوع نشست موضوعی است معطوف به بحرانی که ما در حال حاضر با آن مواجهیم. بنابراین تاریخ علم مورد نظر در این نشست صرفاً بررسی تاریخی موضوعی در تاریخ پزشکی نیست بلکه با در نظر گرفتن مسئله‌ی کنونی جامعه‌ی جهانی (همه‌گیری کووید19) می‌کوشد تا به برخی از ابعاد آن در همه‌گیری‌های دوره‌ی اسلامی بپردازد. او با اشاره به فراخوان ویژه‌نامه‌ی کرونا مجله‌ی فلسفه‌ی علم بر اهمیت مطالعات تاریخی همه‌گیری در فهم موقعیتی که در آن گرفتار آمده‌ایم، تأکید کرد.
در ادامه دکتر احمد فضلی‌نژاد، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز به تأثیر همه‌گیری طاعون در شیوه‌ی تاریخ‌نگاری‌های همه‌گیری در ابتدای تمدن اسلامی پرداخت و شرح داد که چگونه عوامل سیاسی در دوره‌ی بنی‌امیه و سپس بنی‌عباس بر شیوه‌های تاریخ‌نگاری همه‌گیری‌ها تأثیر گذاشته‌اند.
دکتر محمد صدر، عضو هیأت‌علمی گروه تاریخ علم بنیاد دائره‌المعارف اسلامی به چگونگی مواجهه با همه‌گیری طاعون در دوره‌ی قاجار پرداخت. او ابتدا به دستورالعمل‌هایی که در آن حکومت جهت کنترل و مهار طاعون وضع شد، اشاره کرد و سپس به پزشکان خارجی مقیم ایران در آن دوره از جمله «تولوزان» و تألیفات متعددی در خصوص طاعون در ایران پرداخت. دکتر صدر در خاتمه‌ی سخنانش به طبیبان سنتی آن دوره مانند حکیم ساوجی و تألیفاتش در باب طاعون اشاره و مواردی را مطرح کرد.
دکتر حامد آرضایی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) سخنان خود را درباره‌ی لغت‌شناسی واژه‌ی «سرایت» که مفهوم محوری در بررسی یک همه‌گیری است، بیان کرد. او نشان داد که مفهوم «عدوی» (سرایت) در تمدن اسلامی سیر تطوری داشته است و برحسب زمان چه دلالت‌هایی را در بر گرفته است. پس از آن، دکتر شهرزاد ایران‌نژاد، پژوهشگر پسادکتری مؤسسه‌ی خاورپژوهی استانبول، به استعاره‌ی عدوی از منظر تاریخ ایده‌ها پرداخت. او به بررسی مفهوم همه‌گیری نزد «قسطا بن لوقا» پرداخت و استعاره‌ی «پیکان» را برای نشان دادن سرایت در آثار وی بررسی کرد. سخنرانی این پژوهشگر تاریخ پزشکی واجد این وجه نوآورانه بود که بر تأثیر استعاره‌ها در شکل‌گیری مفاهیم و آموزه‌های طب اخلاطی تأکید داشت.
در آخرین سخنرانی این نشست دکتر حمیدرضا نمازی، رئیس موزه‌ی تاریخ علوم پزشکی ایران با اشاره به دو کتاب «هونیگزبام» به این موضوع پرداخت که چگونه وی با مرور تاریخ یکصد سال گذشته نشان داده که همه‌گیری‌ها، به طرزی غریب، به فراموشی سپرده شده است. این عضو هیأت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، با تأمل بر مفهوم فراموشی در تاریخ، گذری بر تاریخ‌نگاری چینه‌ای «میشل فوکو» داشت و کوشید نشان دهد که فوکو، چگونه با تأکید بر «رخداد» به‌مثابه امر سرپوش گذاشته شده، بر آن سر است تا گفتمان را با برملأ کردن رخداد نقد کند. او سپس با مرور آثار «ریف» و «ریکور» در نهایت گفت: به نظر می‌رسد، خاطره، یادسپاری و حافظه‌ی فردی و جمعی، بخشش و فراموشی اموری تأمل‌برانگیز در تاریخ‌نگاری همه‌گیری‌اند.
در پایان نشست نیز بحث و تبادل‌نظر بین حاضرین صورت گرفت که مدیریت آن بر عهده‌ی دکتر حمیدرضا نمازی بود. دکتر نمازی به بداعت و نوآوری این نشست اشاره کرد و افزود: کنار هم قرار گرفتن متخصصان حوزه‌های مختلف تاریخ، تاریخ پزشکی، زبان عربی، فلسفه‌ی اسلامی، فلسفه‌ی علم، فلسفه‌ی پزشکی و اخلاق پزشکی نشان از رویکرد جدیدی در تاریخ‌نگاری پزشکی دارد و در این نشست به شیوه‌های جدید تاریخ‌نگاری پزشکی اشاره شد و این موضوع مورد نقد قرار گرفت که چرا تاریخ پزشکی پیشامدرن متمرکز بر طبابت (به‌ویژه طب اخلاطی) است و تاریخ همه‌گیری و سلامت عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
گفتنی است گروه فلسفه‌ی علم و تکنولوژی و گروه تاریخ علم این پژوهشکده، از آغاز همه‌گیری کرونا تلاش کردند در حوزه‌ی تخصصی خود به موضوع ورود کنند که گواه آن برگزاری چند وبینار، فراخوان، انتشار ویژه‌نامه‌ی کرونا مجله‌ی فلسفه‌ی علم، انتشار مقالات و کتاب و … سهم خود را ادا کند. عضویت دو تن از اعضای این پژوهشکده، دکتر مقدم‌حیدری و منجمی، در فرهنگستان علوم پزشکی ایران و برگزیده شدن این پژوهشکده در رویداد «کرونا روایت» سازمان نظام پزشکی کشور نشان از آن دارد که تلاش‌های این پژوهشکده تأثیرگذار بوده و مورد توجه جامعه‌ی پزشکی قرار گرفته است.