همایش «نسخه های خطی و متون فارسی در شبه قاره»

اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، در ابتدای این همایش با اشاره به فعالیت‌های مؤسسۀ متبوع خود در زمینه احیای متون خطی و نقش هنرمندان و نویسندگان هند در حوزه زبان فارسی گفت: انتشار فرهنگنامه‌های متعددی مانند تذکره «عرفات ‌العاشقین»، در هشت جلد، نمونۀ بارز حضور شبه قاره در حوزه زبان فارسی است. همچنین وجود نسخ خطی فراوانی که در این خطه وجود دارد و تعداد قلیلی که شناسایی و تصحیح شده اند، بیان کنند این نکته است.
وی با بیان اینکه به برکت صنعت چاپ در شبه قاره در 200سال پیش کتاب‌های متعددی در این منطقه به چاپ رسیده است، ادامه داد: بسیاری از این متون در نشر متون فارسی یا آثار تمدن اسلامی است. وظیفۀ ما به عنوان مؤسسۀ پژوهشی این است که باید بکوشیم تا این آثار را شناسایی و فهرست نگاری کنیم.
ایرانی بیان کرد: ما وظیفۀ خود می دانیم با احیای این متون به نشر کتابشناسی فارسی کمک کنیم تا آثاری که تا به حال به چاپ نرسیده‌اند، به چاپ برسند. فعالیت‌های انجام شدۀ اخیر در این حوزه را می‌توان اتفاق مبارکی در راستای احیای متون خطی فارسی دانست.
به گفته رئیس مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، انتشار کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» به همت عارف نوشاهی از دیگر اتفاقات مبارک در راستای احیای متون فارسی در شبه قاره بوده است که هنوز به اتمام نرسیده و مجموعه ‌ای دیگر از یادداشت ‌ها به عنوان مجموعه ‌ای مستقل به چاپ خواهد رسید.
ایرانی به دیگر فعالیت‌های نوشاهی در احیای متون فارسی در شبه قاره اشاره و تصریح کرد: هیچ کار بزرگی بدون عشق سترگ انجام نمی‌شود و به نتیجه نمی‌رسد، فعالیت‌های نوشاهی در این حوزه بیانگر عشق سترگ وی به احیای نسخ خطی فارسی است.
رئیس مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در پایان به کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» که به تازگی از سوی این مرکز به چاپ رسیده است، اشاره کرد و یادآور شد: انتشار این اثر برای پژوهشگران کلید حل بسیاری از پژوهش‌ها خواهد بود. با چاپ آن بسیاری از پژوهشگران از منابع موجود در شبه قاره و فعالیت‌های انجام شده در این حوزه مطلع می شوند.
در ادامه و در آغاز نشست نخست همایش «نسخه های خطی و متون چاپی در شبه قاره» که به موضوع چاپ و نشر آثار فارسی در شبه قاره اختصاص داشت، دکتر قاسم صافی، استاد دانشگاه و کتابشناس به عنوان مدیر جلسه ضمن سپاس از مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب به دلیل انتشار کتاب «کتابشناسی نسخه های خطی فارسی در شبه قاره» بیان کرد: ملت ایران پیوسته سرخوش حضور دانشمندان در کشورشان هستند و از مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب باید به واسطۀ همت و خدمتی که به فرهنگ ایران ارائه می کنند، قدردانی کنیم. مجلس امروز با عنوان همایش نسخه های خطی در شبه قاره آغاز شده است و مناسبت دیگر آن بزرگداشت استاد عارف نوشاهی، نسخه شناس و کتابشناس شهیر پاکستانی است. استاد نوشاهی سالهای بسیاری را در خدمت استاد احمد منزوی سپری کردند و استاد منزوی همواره پیش بینی می کردند نوشاهی از گوهرهایی هست که روزی خوب خواهد درخشید. ما نیز امروز همه فارسی دانان را پاس می داریم و امیداوایم این تعلق خاطر را حفظ کنیم.

نوشاهی؛ افتخاری برای شبه قاره
سپس شریف حسین قاسمی، از پژوهشگران زبان و ادب فارسی در دانشگاه دهلی، در بخش نخست این نشست، به موضوع بررسی نقش امیرحسن عابدی، از پژوهشگران دانشگاه دهلی در شناخت زبان فارسی در هند پرداخت.
وی با بیان اینکه عابدی در ایران یک شخصیت شناخته شده در عرصۀ نسخ خطی فارسی است، گفت:استاد عابدی 60 سال از عمر خود را در احیای متون خطی فارسی صرف کرد. عابدی هم پژوهشگر زبان فارسی و هم مبلغ اشتراکات ایرانی‌ها با هندی‌ها بوده است. این پیرمرد نور چشم همۀ ما بود.
این استاد دانشگاه دهلی در رشته زبان و ادب فارسی با بیان اینکه نمی ‌توان زندگی پر ماجرای عابدی را در قالب کلمات نوشت، ادامه داد: وی استاد دانشگاه دهلی و مروج مطالعات فارسی در سراسر هند بوده است. فعالیت‌های وی همانند بسیاری از پژوهشگران شبه قاره، قسمتی از تلاش‌های اساتید در حوزه زبان و ادب فارسی بعد از استقلال هندوستان است.
به گفته قاسمی، در بخش فارسی دانشگاه دهلی علاوه بر عابدی، اساتید متعددی به پژوهش در حوزه زبان فارسی می‌پرداختند که با انجام پژوهش ‌های خود زینت ‌بخش زبان فارسی و مروج دانشجویان در این حوزه بودند.
وی افزود: حجم پژوهشنامه‌های عابدی بسیار چشمگیر است، وی همیشه به دیگران توصیه می‌کرد که زبان و ادب فارسی را به هر صورت که شده، بشناسید.در مجموع می‌ توان گفت که وی زندگی خود را به بررسی سهم فارسی در تاریخ هند و بالعکس گذاشته است.
این کارشناس نسخ خطی زبان فارسی در شبه قاره به عارف نوشاهی و فعالیت‌های وی در حوزه نسخ خطی اشاره کرد و یادآور شد: برای من باعث خوشحالی است که آثار یکی از دوستان اندیشمند در حوزۀ نسخ خطی فارسی امروز رونمایی می‌شود.اهمیت فعالیت نوشاهی محدود به پاکستان نیست، اگر در پاکستان تعداد اشخاصی که از آثار وی استفاده می‌کنند، یک هزار نفر است، در هند ده هزار نفر است. نوشاهی تنها افتخار برای پاکستان نیست، بلکه افتخاری برای کل شبه قاره است.

فرهنگ هند از دیرگاه مخزن و کارگاه نسخ خطی فارسی شناخته شده است
ناتالینا ایوانووا، استاد زبان و ادب فارسی در دانشگاه بلغارستان،از دیگر سخنرانان حاضر در این نشست بود. وی در این نشست به بررسی موضوع «فرهنگ میانجی در شناخت اروپاییان از ایران» پرداخت.
این استاد دانشگاه بلغارستان به پیشینه ایران‌ شناسی در نظر اروپاییان اشاره کرد و ادامه داد: تاریخچۀ ایرانشناسی چه بسا پیچیده ترین و پرمایه ترین حیطۀ علوم انسانی را ساخته و پرداخته است. مفهوم دیدار و زمان و مکان آشنایی اروپاییان با فرهنگ ایرانی سنگ بنای مطالعات ایرانی را پی ریخته است. از دورۀ هرودت، بلندای جغرافیای فلات ایران به عنوان مکان اصیل آشنایی با قوم ایرانی بیانگر بزرگ منشی و بلند پایگی این قوم بوده است و تنوع مناظر طبیعی و تضادهای آب و هوایی را در استقبال مردم ایران از همه گونه تنوع موثر دانسته است.
وی افزود: اما دورۀ تکوینی ایران شناسی – سدۀ 16 و 17 – دیدار خاصی را نشانه می رود که برای بیان آن اصطلاحی یگانه از فارسی میانه از فارسی میانه از فراموشی بیرون می آید: همپرسگی. به همپرسگی درآمدن دو فرهنگ را می توان نوعی خانه تکانی باورهای ملی و جهش کیفی در جهان بینی و شهامتی خاص تلقی کرد.
ایوانووا ادامه داد: به لطف این همپرسگی است که ایران به عنوان موضوع، ابژه و موضوع ابژکتیو یعنی «دیگری» که با خویشتن متفاوت است. «دیگری» که می توان هدفمند و روشمند به آن پرداخت نخست بار نهادینه گردید. چیزی که بیش از این چنان که واژه «همپرسگی» از طریق پیشوند «هم» می رساند یا تلقین می کند، هر دیدار فرهنگی تجلیگاه روابط متقابل، مقایسه پذیری و تساوی جویی است. رابطۀ پویا و جاودان میان «من غربی» و «دیگر شرقی» اخلاق شرق شناسانه و ناموس اخلاقی دانشمندان ایران شناس را رقم می زند.
همپرسگی ایران و هریک از کشورهای اروپایی، طرحی دو سویه و دو قطبی را ترسیم می کند که در تحلیل آن کهن الگوی زوج های متقابلی چون عاشق و معشوق، گل و بلبل، فاعل و مفعول، سوژه و ابژه متبلور می گردد. در چهارچوب این مدل دو قطبی می توان روابط سیاسی، فرهنگی و تاریخی شرق و غرب را تنظیم و مطالعه کرد.
ایوانوا تأکید کرد: فرهنگ هند از دیرگاه مخزن و کارگاه نسخ خطی فارسی شناخته شده است و به این اعتبار نمونۀ نابی از «فرهنگ – میانجی» بر جا گذاشته است. جایگاه زبان و ادبیات فارسی و تأثیرگذاری فرهنگ ایرانی بر هند پیشینه ای در خویشاوندی کهن میان دوقوم و وطن مشترک هند و اروپایی دارد. در مطالعه ای منظم، نسخ خطی در شبه قاره را می توان بر دو گروه تقسیم کرد. دست نوشته هایی هم راستا با سنت ادبی ایران به اقتضای فرهنگ هند آفریده شده و دست نوشته های اصیل فارسی که به دلایلی تاریخی به هند انتقال یافته اند.
این پژوهشگر در پایان گفت: موازی با جمع آوری، فهرست برداری و چاپ انتقادی نسخ خطی ناشناختۀ فارسی در شبه قاره، که به هر تقدیر از ویژگی های پدیدۀ میان فرهنگی برخوردارند، مسئلۀ چگونگی اندیشیدن در باب آنها و این که با کدام جریان بومی و ملی پیوند دارند بسیار مهم است.

اثر عارف نوشاهی کاری اولیه در زمینه معرفی چاپخانه های خانگی است
محسن جعفری‌ مذهب، از اعضای مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران، از دیگر سخنرانان حاضر در نشست دوم این همایش با موضوع «چاپخانه خانگی در شبه قاره» بود. وی در ابتدا چاپ کتاب در ایران را بیش از 200 سال دانست و با اشاره به فعالیت نوشاهی در انتشار کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» گفت: کار نوشاهی کاری مقدماتی و اولیه است که باید دیگران براساس این فهرست، پژوهش‌ های جدیدی را پیشنهاد دهند.
وی با بیان اینکه باید با استفاده از این کتاب به دنبال پژوهش‌های جدید در حوزه ورود کاغذ، دستگاه‌هی جنبی چاپ، چاپخانه خانگی و… باشیم، ادامه داد: باید این منابع معرفی شده را در دیگر کتابخانه‌ها پیدا و در ویژگی‌های ظاهری چون شیرازه، صحافی، خط و… بررسی کنیم و سپس با مقایسۀ این منابع روند چاپ را مورد پژوهش قرار دهیم. انجام این پژوهش دشوار است، چرا که کتابخانه‌ها مجال بررسی آثار از این منظر و مقایسه کتاب‌ها با یکدیگر را نمی‌دهند.
جعفری مذهب ادامه داد: چاپخانه های دولتی در گذشته نمایندگانی را برای آموزش به اروپا می‌فرستادند و بعد از آن، این افراد کارگاه هایی را برای چاپ در حیاط خانه خود ایجاد می‌کردند. بعدها اقتصاد نشر ایجاب می‌کرد تا چاپخانه‌ها در بازار وجود داشته باشد تا هزینۀ حمل و نقل کمتر شود، اما با این حال سنت چاپخانه خانگی در همۀ کشورها در مراحل ابتدایی وجود داشت.
البته بعدها نیز چاپخانه ‍‌های خانگی به فعالیت خود ادامه می‌دادند. به عنوان نمونه در زمانی که فعالیت‌های غیرقانونی انجام می‌شد؛ مثلاً در زمان قبل از انقلاب و در زمان مشروطه برای چاپ اعلامیه‌ و شب نامه ها.
این پژوهشگر با بیان اینکه کتاب نسخه های خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره به گونه ای معرفی چاپخانه های خانگی است، تصریح کرد: با توجه به گستردگی چاپخانه ها در شبه قاره این مجموعه را باید جزئی از فعالیت دویست سال چاپ در ایران بدانیم. کار آقای نوشاهی یعنی فهرست نسخه های فارسی چاپ شده در شبه قاره یک کار اولیه است. از بطن این اثر سوژه های بسیاری برای تاریخ چاپ به دست می آید.
وی در پایان با انتقاد به نمایۀ کتاب گفت: به عنوان نکتۀ پایانی من در کتاب من نامی از چاپخانۀ خانگی نیافتم و همه جا به مطبعۀ خانگی اشاره شده بود و نکته دوم به ناشر است که با تهیه یک نمایۀ خوب در حرف «چ» امکان یافتن کلمۀ چاپخانه خانگی فراهم می شد.

ایرانی ها اهمیت چاپ را دیر متوجه شدند
کامران فانی، کتابشناس و پژوهشگر نیز در بخش پایانی نشست اول «همایش نسخه های خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره» با اشاره به نقش شبه قاره در چاپ کتاب های فارسی بیان کرد: چاپ کتاب های فارسی سرگذشت عبرت آموزی دارد و در سال 1350 میلادی بود که گوتنبرگ دستگاه چاپ را ابداع کرد و در 1639 اولین کتاب فارسی به چاپ رسید و این در حالی بود که قریب به 40 سال پیش از چاپ کتاب در ایران، شبه قاره در این زمینه پیشگام شده بود. امسال دویستمین سال ورود صنعت چاپ به ایران است و قرار بود در مراسمی در کتابخانۀ ملی ایران را ارج نهیم. نزدیک به 500 یا 600 سال قبل صنعت چاپ وارد ایران شد اما متأسفانه مورد استقبال قرار نگرفت و ناکام ماند.
با ر دوم در زمان صفویه هیئت هایی به ایران آمدند و متوجه اهمیت چاپ شدند؛ ولی با این حال کتابی به زبان فاسی یا عربی در دوره صفویه به چاپ نرسید. بار سوم و این بار در قرن نوزدهم بود که دستگاه های چاپ به ایران ورود پیدا کردند و این بار ایرانی ها آن را پذیرفتند و خیلی ها معتقد هستند صنعت چاپ در نشر فرهنگ اهمیت داشت اما ایرانی ها این موضوع را دیر متوجه شدند.
فانی ادامه داد: زمانی که ما چاپ کتاب های فارسی را به شبه قاره سپردیم، شبه قاره چاپ کتاب ها را به نحو احسن انجام داد. تا قبل از اینکه کتاب نسخه های خطی فارسی در شبه قاره چاپ نشود از فهرست آثار تصوری نداشتیم که مقدار کتاب در هند به چاپ رسیده است و این کتابسناسی در تاریخ چاپ در شبه قاره به خوبی سخن می گوید. برای مثال دیوان حافظ نزدیک به 400 بار چاپ شده است و هربار که چاپ می شده از نو روی آن کار می کردند و بسیاری از این دیوان ها یک عنوان مشترک دارند. کار آقای نوشاهی مهم ترین فهرست نویسی فعلی، نه تنها در شبه قاره است و بلکه پشت کار ایشان برای این کتابشناسی افتخاری برای فرهنگ فارسی زبانان است.

نشست دوم همایش «نسخه های خطی و متون چاپی در شبه قاره» به موضوع فهرست نویسی و کتابشناسی آثار فارسی در شبه قاره اختصاص داشت.
در ابتدای این نشست نجدت توسون، استاد دانشکدۀ الهیات دانشگاه استانبول، در سخنانی با موضوع «اهمیت فهرست کتاب‌های چاپی فارسی در شبه قاره برای قلمرو فارسی و مطالعات اسلامی و عرفانی» گفت: در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 میلادی آثار فارسی بسیاری در شبه قاره منتشر شده است. این آثار برای محققان حوزه فرهنگ دینی و تصوف شبه قاره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
وی با اشاره به «کتاب شناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» اثر عارف نوشاهی گفت: این اثر تنها یک کتاب شناسی نیست، بلکه می‌توان آن را فهرستی پر از اطلاعات سودمند و آگاهی ‌بخش دانست. او محل، نام چاپ و اطلاعاتی از نسخه‌ های موجود در کتابخانه ‌های مختلف را به دست داده است. این اثر شناسنامه کتابشناسی بیش از 20 هزار کتاب چاپی است که از سال 1781 تا 2007 میلادی در شبه قاره چاپ شده‌اند.
انتشار این اثر مهم به ‌ویژه برای محققان تاریخ، ادبیات، علوم اسلامی و تصوف سودمند است. این کتاب خدمتی مهم و سودمند به دنیای علم و فرهنگ است و برای تهیه‌کنندگان آن صدقۀ جاریه خواهد بود. از این پس کسانی که می‌خواهند در تاریخ شبه قاره و آثار تصوفی آن تحقیق کنند این اثر ارزشمند را به عنوان منبع پیش رو خواهند داشت.
نجدت توسون ادامه داد: آثار چاپی و خطی و دستیابی به این آثار و گردآوری آنها ضروری است. در این زمینه فهارس مهمترین منابعی هستند که به محققان یاری می‌رسانند. اگرچه فهارس متعددی به چاپ رسیده، اما این تعداد بیانگر تمامی آثار نیستند.
روند چاپ آثار در شبه قاره نشان می‌دهد که این آثار در دیگر مناطق خوانده می ‌شده، آثار به مثابۀ پل فرهنگی میان ملل بوده‌اند. در دو قرن گذشته این آثار منتخب و به دیگر زبان‌ها مانند اردو ترجمه و منتشر شده است. علاوه بر این، باید از هزاران اثر چاپی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی یاد کرد که تهیۀ فهرستی از این کتاب‌ها خدمتی مهم به علم و فرهنگ خواهد بود.

نام نوشاهی با نسخه های خطی گره خورده است

دکتر عصمت درّانی، استادیار گروہ فارسی ، دانشگاہ اسلامی ،بهلول پور (پاکستان) نیز در این نشست با اشاره به خدمات فهرست نویسی نسخه های خطی و چاپی در شبه قاره در این همایش گفت: اول باید از آشنایی خود با دکتر نوشاھی بگویم که حکایتی لذیذ است۔ من در سال ۲۰۰۸ میلادی دانشجوی دورۂ دکترای ادبیات فارسی در دانشگاه اسلامی بهلول پور بودم و موضوع رسالۀ من «تحول غزل فارسی در پاکستان» بود۔ برای تکمیل رساله باید از اساتید فارسی پاکستان کمک می گرفتم۔ استاد راهنمای من آدرس چند استاد پاکستانی از جمله دکتر عارف نوشاھی در اختیارم گذاشت که با آنان تماس، کمک و راهنمایی بگیرم. من تا آن موقع با ایشان اصلاً آشنا نبودم و حتی نام ایشان را هم نشنیده بودم. اما نمی دانم چرا ، ایشان را نادیده ، چنین تصوری در من ایجاد شد که نباید با ایشان تماس بگیرم و تلاشی برای دیدار یا کمک گرفتن از ایشان کنم.
در تابستان ۲۰۰۸ به دعوت شورای گسترش زبان فارسی ، برای شرکت در دورۀ یکماهۀ باز آموزی زبان فارسی برای دانشجویان خارجی به تهران آمدم۔ قبل از سفر به تهران، یک نفر اھل کتاب و مطالعه در پاکستان یعنی آقای مسعود احمد رئیس کتابخانۀ جهندیر مرا سفارش کردہ بود که فلانی تو که داری به تهران می روی ، معمولاً دکتر عارف هم در تابستان در تهران است، او را حتماً در تهران دریاب و ببین؛ دیدن او در تهران برای تو می تواند مفید باشد ۔ اما حرف آقای مسعود احمد را ناشنیدہ گرفتم و باوجودی که می دانستم من و دکتر عارف ھمزمان در تهران ھستیم اصلاً هیچ تلاشی نکردم که بدانم ایشان در تهران کجا است و یا ایشان را ببینم ۔ تا این که روزی تلفن اتاقم در مهمانسرای بنیاد ایران شناسی در میدان آرژانتین زنگ خورد. گوشی را برداشتم ، پشت خط کسی بود که خود را عارف نوشاھی معرفی کرد و به من به مناسبت اعلام شدن شاگرد اول در نتایج پایانی دورۀ باز آموزی تبریک گفت و نیز قول داد که تا سه روز دیگر حضوراً هم برای گفتن تبریک پیش من خواهد آمد. من که هنوز تحت تأثیر بدگمانی های اولیه نسبت به شخصیت ایشان بودم و نمی خواستم ایشان را ببینم، ماندہ بودم که چگونه ایشان را منع کنم ؟ ناچار گفتم تشریف بیاورید. سه روز بعد شخصاً پیش من به مهمانسرا آمدند و باز به من تهنیت و تبریک گفتند و از کلمات دلنواز مرا تشویق کرد و کاملاً چهره ای که از دکتر عارف در ذهن من بود ، عوض شد. ایشان را فردی مهربان، مددکار و مشوق دانشجویان دیدم.
وی افزود: دیدار با ایشان در روز ۲۵ جولای ۲۰۰۸ اتفاق افتاد. تا آن روز ، نه من ایشان را می شناختم و نه ایشان مرا می شناختند، ولی بعد از آن ، ایشان دستم را گرفتند و مرا به کارهای تحقیقی هدایت کردند. از راهنمایی و هدایت های ایشان در این چهار سال به موفقیت هایی دست یافته ام که هیچ وقت به آنها فکر نمی کردم.
بعد از آشنایی تصادفی با ایشان ، وقتی به کارنامۀ فرهنگی ایشان نگاه کردم غِبطه خوردم که چگونه یک نفر یک تنه این همه کار کرده باشد؟ در دل آزرو داشتم کاش ، من هم روزی مثل دکتر نوشاهی بشوم. البته این آرزوی «نوشاهی شدن» نوعی آرمان خدمت به فرهنگ فارسی است که نصیب دکتر نوشاهی شدہ و امیدوارم برای من هم چنین باشد.
درانی با بیان جایگاه نوشاهی در شبه قاره بیان کرد: امروز در پاکستان و حتی اگر بگویم در کل شبه قارہ گزاف نخواهد بود که دکتر نوشاهی محققی منفرد در زمینۀ کتابشناسی و نسحه شناسی و نیز در حوزۂ ادبیات فارسی و عرفان است. او جای نشین نسل پیشین محققان فارسی در شبه قارہ مانند حافظ محمود شیرانی، مولوی محمد شفیع، پیر حسام الدین راشدی و دکتر نذیر احمد است با این امتیاز که هیچ کدام از محققان نامبردہ فهرست نویس به مفهوم حرفه ای نبودند، اما دکتر نوشاهی خود را به عنوان فهرست نویس ، نسخه شناس و کتاب شناس تثبیت کرد، چه در پاکستان و چه در خارج – نا م او ھمیشه همراه با نسخه های خطی گرہ خوردہ است۔ من نوشته ای از ایشان ندیدہ ام که معرفِ نسخۀ خطی نباشد۔ هم و غم ایشان نسخه ھای خطی است۔ ایشان ھر کجای دنیا می روند، اول سراغ نسخه های خطی می گیرند۔
تنها تفریح ایشان دیدار کتابخانه های نسخ خطی است۔ مصداقی که الان به ذھن می آید ، فهرست نسخه های خطی فارسی گنجینۀ عارف حکمت است که در دو سفر زیارتی مدینه برای ما به ارمغان آوردہ اند. دستاورد دیگر مسافرت های ایشان به هند، ترکیه و افغانستان را می توان در کتاب «سیه بر سفید» ملاحظه کرد.
درانی اضافه کرد: خداوند تعالی ایشان را در خانوادہ ای (نوشاهی) به دنیا آورد که از قرنها وارث دانش و پاسدار زبان فارسی در پاکستان بودہ است. انگار عشق وعلاقه به زبان فارسی در ذات و خون ایشان است. او آموزش های ابتدایی را نزد عمویش مرحوم سید شریف احمد شرافت نوشاھی دید که خود نسخه شناس و عاشق کتاب و نسخه های خطی بود. از بیست و دو سالگی به بعد استاد احمد منزوی او را زیر بال گرفت و چندین سال در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان اسلام آباد آموزشِ نسخه شناسی و فهرست نویسی داد و دکتر نوشاهی به قول مولانا «خام بود و پخته شد» ولی هنوز مثل استادش سوختنش باقی است.
دکتر نوشاهی امروز نه فقط در پاکستان، بلکه در شبه قارہ و ایران به عنوان فردی کتابشناس و نسخه شناس مطرح است. بودن ایشان چند سال در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد از ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۰ برای تکوین شخصیت علمی ایشان بسیار موثر بودہ است. در سال ۱۹۷۷ استاد احمد منزوی به مرکز تحقیقات فارسی اسلام آباد پیوست و طرح تألیف و تدوین فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان را ریخت و کار را آغاز کرد. دکتر نوشاھی ھمکار او شد و در محضر او لطایف و ظرایف نسخه شناسی و فن و فوت فهرست نویسی را یاد گرفت. استاد منزوی از شیفتگی دکتر نوشاهی به کار مخطوطات پی برد و او را در سال ۱۹۷۸ م برای فهرست نویسی نسخه های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان ، کراچی مأمور کرد. این چالش بزرگی برای دکتر نوشاهی بود که آن موقع جوان بیست و سه ساله بود و از شاگردی استاد منزوی یک سال بیشتر نگذشته بود. دکتر نوشاهی حدود نه ماہ در غربت کراچی ماند و چهار ھزار و هشت صد و هفتاد و نه (۴۸۷۹) نسخۀ خطی فارسی موزہ و گنجینۀ انجمن ترقی اردو در موزہ را فهرست برداری کرد.
این محقق پاکستانی افزود: دستاورد این مأموریت تألیف دو جلد کتاب با نام فهرست نسخه های خطی فارسی موزۂ ملی پاکستان کراچی و فهرست نسخه های خطی فارسی انجمن ترقی اردو کراچی بود که به ترتیب در سال ھای ۱۹۸۳ و ۱۹۸۴م از سوی مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان منتشر شد. با انتشار این دو فهرست نام دکتر نوشاھی در ایران و در حلقۀ فهرست نویسان و نسخه شناسان گرہ خورد و او با دو قطب نسخه شناسی و فهرست نویسی در ایران مرحوم محمد تقی دانش پژوہ و مرحوم ایرج افشار ارتباط پیدا کرد که این ارتباط تا آخرین ایام زندگانی آن دو بزرگوار فقید برقرار ماند ۔ او در طرح فهرست مشترک پاکستان ھمچنان ھمکار و یاور استاد منزوی بود و دورۀ چهارده جلدی فهرست مشترک صفحه ای نیست که در آنجا نام نوشاھی دیدہ نمی شود.
درانی ادامه داد: استاد منزوی، در کنار فهرست نسخه های خطی فارسی پاکستان، بودنِ فهرست کتب چاپی فارسی شبه قارہ را نیز ضروری می دانست و این دو فهرست یا دو کار را دو قلو می خواند. برای انجام این کار او به جز دکتر نوشاهی کسی را واجد صلاحیت نمی دانست. چنانچه دکتر نوشاھی پس از انجام کار فهرست برداری موزه به فهرست نویسی کتب چاپی پرداخت و در نخستین مرحله فهرست کتاب های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان اسلام آباد ، را تهیه کرد که در دو جلد در سال های ،۱۹۸۶م و ۱۹۸۹م منتشر شد۔ این فهرست مقدمه و پایه کارستان دکتر نوشاهی شد که امروز ما با نام کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره در چهار جلد شاهد هستیم که یگانه کاری در موضوع خود است و دربارۀ ارزش این کار باید جداگانه سخن مفصل به میان آورد.
از کارهای کتابشناسانۀ دکتر عارف نوشاهیفهرست چاپ های آثار سعدی در شبه قاره و چاپ های شروح و ترجمه ها و فرهنگنامه ها و تضمین های آثار وی، است که مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان اسلام آباد ، در ۱۹۸ منتشر کرد. این کار نیز در موضوع خود منحصر به فرد است و قبل از ین ما کتابی در کتابشناسی سعدی در شبه قاره نداریم۔
درانی با توجه یه دیگر خدمات نوشاهی در زمینۀ کتابشناسی گفت: برای احیای کتابشناسی های قدیم ،دکتر نوشاهی نیز فعالیت های چشمگیر داشته است. برخی ازین گونه کتابشناسی ها را می توان در سیه بر سفید ملاحظه کرد که مجموعۀ گفتار های دکتر نوشاهی در زمینۀ نسخه شناسی و کتابشناسی است و مرکز پژوهشی میراث مکتوب ، در سال ۲۰۱۲م منتشر کرده است. دراینجا فقط به یک کتاب اشاره می کنم. ثلاثۀ غساله تألیف حکیم حبیب الرحمان به زبان اردو است که با مقدمه و تعلیقات سودمند دکتر نوشاهی در لاهور، در ۱۹۹۵م چاپ شده است و ترجمۀ فارسی بخشی از این کتاب نیز به قلم دکتر نوشاهی در اسلام آباد،۱۹۸۹م منتشر شده است۔ ثلاثۀ غسالۀ کتابشناسی آثارِ اردو ، فارسی و عربی در منطقۀ بنگال است که به پیروی از کشف الظنون تألیف شده است و بخشی از طرح بزرگ کتابشناسی شبه قاره بوده که طراح آن شبلی نعمانی بود ولی این طرح به بنگال منحصر شد.
استاد منزوی به علت مریضی و عدم مراقبت لازم در اسلام آباد ، ناگزیر در سال ۱۹۹۰ م پاکستان را ترک کرد ۔ دکتر نوشاهی به عنوان شاگرد و وصیّ او، کارهای ناتمام استاد منزوی را تکمیل کرد. یکی ازاینها ،فهرست مشترک نسخه خطی فارسی پاکستان جلد چهاردهم است که به تدوین و تجدید نظر و اضافات دکتر نوشاهی از سوی مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان ، اسلام آباد ، در ۱۹۹۷م چاپ شد و با چاپ این مجلد طرح فهرست نویسی مشترک استاد منزوی به سر رسید. استاد منزوی ھنگام ترکِ اسلام آباد چهار مجلد فهرست نسخه های فارسی کتابخانۀ گنج بخش را زیر نظر خود چاپ کردہ بود و مواد جلد پنجم را چاپ نکرده، به تهران بازگشت۔ این مواد به عنوان جلد پنجم، با گردآوری، تجدید نظر وبا ز نویسی دکتر عارف نوشاهی، از سوی مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد، در۲۰۰۵م منتشر شد و دَینی که استاد بر گردن شاگرد داشت، ادا شد. چون صحبت از کتابخانۀ گنج بخش در میان است، اضافه می کنم که نسخه های خطی اردو وپنجابی کتابخانۀ گنج بخش را نیز دکتر نوشاھی فهرست نویسی کرده است که بخش اردو به صورت کتاب فهرست مخطوطات اردو کتابخانۀ گنج بخش در ۱۹۸۸م در لاهور چاپ شد و بخش پنجابی به صورت مقالۀ مفصل نیز در نشریۀ ، لاھور ،شمارۀ ۸۔۹،سال ۱۹۸۲م به چاپ رسید.
وی ادامه داد: در خلال اوقات مختلف دکتر نوشاهی به فهرست نویسی کتابخانه های کوچک شخصی نیز توجه داشته است. فهرست بعضی از این ها به صورت کتاب و برخی دیگر به صورت مقاله چاپ شدہ است. از نوع کتاب می توان به فهرست مخطوطات کتب خانۀ نوشاهی ، چاپ اسلام آباد، ۱۹۸۹م و فهرست نسخه های خطی فارسی ، عربی، اردو و پنجابی کتابخانۀ قریشی، لاهور، چاپ لاهور، ۱۹۹۳م اشارہ کرد.
دکتر نوشاهی از فهرست نویسی نسخه های خطی کتابخانه های دولتی و ثابت پاکستان نیز بی توجه نبوده است. اگرچه از لحاظ بالا بودن حجم نسخه ها در این نوع کتابخانه ها وقت و فرصت بیشتری لازم دارد و دکتر نوشاهی با مشغلۀ اداری از یک سو و متفرق بودن این نوع کتابخانه ها از سوی دیگر، اوقات زندگی خود را طوری تنظیم کرد که توانست در دو کتابخانۀ دولتی پاکستان نسخه های فارسی را شناسایی کند و در سال اخیر ما شاهد سه فهرست خوب از دکتر نوشاهی بودہ ایم.

درانی در ادامه به فعالیت نوشاهی در زمینۀ فهرست نویسی اشاره کرد و گفت: تلاش دکتر نوشاهی در راه فهرست نویسی نسخه های دانشگاه پنجاب ازین لحاظ نیز ستودنی است که بیشتر از نیم قرن گذشته نسخه های دانشگاه پنجاب فهرست نشده و بلا تکلیف مانده بود و خوشبختانه دکتر نوشاهی این کار را وظیفۀ فرهنگی تلقی کرده و انجام داده است و قطعاً در دانشگاه پنجاب نسخه هایی وجود دارد که به محض منتشر شدن فهرست توجه فرهیختگان متون را به خود جلب خواهد کرد.
وی در پایان ضمن قدردانی از مرکز پژوهشی میراث مکتوب برای برگزاری این همایش بیان کرد: دکتر نوشاهی راه سوختگی عشق به نسخه های خطی را طی می کند۔ شنیدم که در این روزها سخت مشغول به تهیۀ ذیل فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان با بیست و پنج ھزار نسخۀ جدید فارسی ھستند ۔ کاری که استاد ایشان منزوی بزرگوار با پشتوانۀ مرکز تحقیقات فارسی انجام داد، دکتر نوشاهی دارد یک تنه انجام می دهد.
بیشترین آثار فارسی در شبه قاره منتشر شده است
اکبر ثبوت، پژوهشگر در حوزۀ نسخ خطی، نیز در نشست دوم «همایش نسخه‌های خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره» با اشاره به پیوندهای فرهنگی ایرانیان و هندی‌ها دربارۀ «نشر آثار فرهنگی در شبه قاره(مخطوطات و آثار چاپی در شبه قاره)» گفت: پیوندهای فرهنگی ایران و شبه قاره ابعاد فراوانی دارد؛ یک بُعد مهم آن رواج آثار فرهنگی ایران در شبه قاره و در سطح بسیار گسترده اعم از آثار فارسی و عربی است.
وی ادامه داد: پیش از ورود صنعت چاپ به شبه قاره، این منطقه مهمترین منطقه برای تألیف ایرانیان بود که به صورت نسخ خطی صادر می شد و در هند به بهای گزاف به فروش می رفت.
‌این نسخه‌ پژوه یادآور شد: به دلیل نیاز مبرمی که به آثار خطی فارسی در هند احساس می شد، اقدامات وسیعی برای تکثیر این منابع در نقاط مختلف شبه قاره انجام می گرفت و چون غالب اهالی فرهنگی در آن منطقه، آثار خود را به زبان فارسی می نوشتند این بخش از آثار بیش از همه جا در شبه قاره یافت می شد و به همین دلیل ده ها هزار منبع خطی در شبه قاره فراهم آمد.
ثبوت ادامه داد: پس از ورود صنعت چاپ به شبه قاره، اهتمام نشر آثار فارسی در این منطقه بیش از هر نقطۀ دیگر، حتی بیش از ایران بود؛ به طوری که در قرن 12 آثار انتشارات منشی در هند از مجموع کتابهای فارسی که در آن قرن در ایران منتشر شد، بیشتر بود. این نکته از شبلی نعمانی نقل می کنند که اگر قرار باشد خداوند یک ناشر را به خاطر خدماتش به بهشت ببرد، آن منشی است.
ثبوت با بیان نقش قابل توجه شبه قاره در چاپ آثار فارسی گفت: بیشترین آثار فارسی در شبه قاره منتشر شده است. مثلاً دیوان حافظ حدود 40 سال قبل از انتشار در ایران، در کلکته به چاپ رسید و و ما حدود 260 چاپ از دیوان حافظ و منتخبات آن در شبه قاره می شناسیم که بعضی از این چاپ ها به صورت نفیس منتشر شده اند.
به عنوان نمونه، چاپی نفیس از دیوان حافظ در مرکز پژوهشی دیده ام بعضی از چاپ های حافظ به دلیل صحت، دقت و زیبایی ارزش این را دارد که میراث برای تجدید چاپ به صورت افست عمل کند. علاوه براین، حدود 500 چاپ از دیوان سعدی و 70 چاپ از اخلاق محسنی و 50 چاپ از اخلاق جلالی می شناسیم و اقداماتی که به اهتمام مردم فرهنگ دوست شبه قاره در جهت تکثیر نشر آثار ایران در شبه قاره انجام گرفته و شایسته است که این اقدامات به صورت دقیق ارزیابی شود.
وی افزود: اهالی شبه قاره پیش از ایرانیان در تألیف فهارس علمی در کتابخانه های هندوستان گام های بزرگی برداشتند، اما در عصر ما استاد احمد منزوی بیشترین خدمت را به احیای نسخ خطی فارسی به صورت فهرست نویسی کرده است که از این موارد می توان به «الذریعه» و تألیف کتاب فهرست مشترک در 15 جلد و فهرست واره کتاب های فارسی اشاره کرد.

برای تدوین دانشنامۀ ادب فارسی از فضل و فضیلت استاد نوشاهی بهره بردیم

حسن انوشه، مدیر دانشنامۀ ادب فارسی، در ادامۀ همایش با بررسی پیشینۀ تدوین کتابشناسی های چاپی و کار سترگ دکتر عارف نوشاهی بیان کرد: در طول مدتی که مجلدات دانشنامۀ ادب فارسی را تدوین کرده ایم هم از فضل استاد نوشاهی و هم از فضیلت ایشان استفاده کرده ایم. فضیلت ایشان این بود هر کتابی را ما نیاز داشتیم به ما می دادند و دربارۀ موضوعات مختلف راهنمایی های بسیاری به ما می دادند.
انوشه با اشاره به تاریخ فهرست نویسی در جهان اسلام افزود: به گمان من فهرست نویسی در جهان اسلام از اواخر قرن هفدهم در خاور نزدیک آغاز شد و بیشتر در میان مسیحیان و سریانی ها بوده است. به دستور واتیکان کسانی از این منطقه مأمور شدند و کتاب هایی را جمع آوری کردند. چند نفر از فهرست نویس های این منطقه را می شناسیم که اغلب آن ها دنبال انجیل های گمشده بودند. از معدود فهرست نویسان در آن زمان اعضای خانواده سمعانی هستند و از میان آن ها یوسف سمعانی که 30 زبان از جمله زبان فارسی را خوب می دانسته و در تألیف کتاب های فارسی واتیکان شرکت داشته است.
مدیر دانشنامۀ ادب فارسی ادامه داد: اما یکی از کسانی که در ایران در زمینه کتابشناسی پیشگام بود مرحوم خانبابا مشار بوده است. خانبابا در زمان کودکی به کتاب علاقه مند بوده است و فهرست کتاب نویسی را از کتابخانه های شخصی خود شروع کرد و بعدها همۀ کتاب های فارسی چاپ شده را فهرست کند البته به گفته خودش در بعضی از کتابخانه ها با بی اعتنایی کتابداران مواجه شد.
روش او نیز به شیوۀ قدما بود. یکی از اشتباهات بزرگ او این بود هزار نامه تنظیم کرد که بی ارزش است ولی با این حال استاد ایرج افشار اعتقاد داشت کتاب های خانبابا مشار جاوید و بسیار مفید است.

فرهنگ مرز نمی شناسد

سپس محمد حسن تسبیحی، با موضوع «میراث مکتوب، مفاخر ایران، مآثر پاکستان» فرهنگ اسلامی را به چهار بخش تقسیم کرد و گفت: فرهنگ مرز نمی شناسد و من فرهنگ اسلامی را به چهار قسمت تقسیم کرده ام. 1 – میراث مکتوب، 2 – میراث گفتاری، 3 – میراث باستانی شامل (ساختمانها و پل ها) و 4 – میراث انسانی که ممکن است در این دنیا باشد یا خیر. مولانا میراث ماست. در ازبکستان می گویند شاهنامه به تشویق مردم ما سروده شده است و شاهنامه را به عنوان جهیزیه به دخترانشان می دهند.
وی با بیان خاطراتی از حضور خود در شبه قاره هند ادامه داد: بنده در سال 1349 هجری شمسی به پاکستان رفتم و آن زمان ریاست اداره ارشاد را دکتر هاکوپیان بر عهده داشت. ایشان مرا خواستند و گفتند من شنیده ام شما اردو، سانسکریت و پهلوی می دانید و علی اکبر جعفری هم تو را می شناسد و من می خواهم تو را مأمور کنم به سرزمین پاکستان بروی و غبار فراموشی از چهرۀ مفاخر ایران و پاکستان پاک کنی. من خیلی تعجب کردم که چگونه می توانم این کار را انجام بدهم چون در آن زمان خیلی جوان بودم و تجربه ای نداشتم. این گونه شد که به پاکستان و شهر راولپندی و به مهمانسرای کشمیری ها رفتم. در آنجا رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (دکتر عبدالله مظاهری لک) آمد و به من گفت که خانه ای آماده کرده ایم برای مرکز تحقیقات و شما هم به آنجا بیایید.
تسبیحی ادامه داد: زمانی که من وارد آن خانه شدم، دیدم که دو تابلو روی دیوار خانه نصب شده است که یک ستون آن تصویر زیارتگاه ها، ساختمان ها، نسخه ها خطی و تصاویری از افراد مشهور بود و در ستون دیگر درباره مفاخر پاکستان نوشته شده بود. این را که دیدم نوعی ذوق و شوق در من به وجود آمد کتابخانه ای درست کردیم و مشغول کار شدیم.
این کار ادامه داشت تا کم کم یاران دیگر آمدند و حدود دو سال طول کشید تا کار جُنگ در پاکستان شروع شد. یکروز در ایوان نشسته بودم که مردی با جوانی به مرکز ما آمدند. بعد فهمیدم آن مرد سید شریف احمد نوشاهی بزرگ خاندان نوشاهیان بود و پس از مدتی آن جوان یعنی عارف نوشاهی همکار بنده شد. یکی یا دو بار هم در بعضی مسائل به من نگاهی از سر امتناع می کرد و من چیزی نمی گفتم. در حقیقت من مرید ایشان شدم. ایشان کم کم به من علاقه مند شد و این آشنایی باعث شد که وی با دوست صمیمی اش رساله ای چاپ کردند و من هم از لحاظ اقتصادی به ایشان کمک کردم.