میراث مکتوب- دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، به مناسبت هفتۀ کتاب در یادداشتی ضمن مرور بر فعالیت‌های این مؤسسه در ماه‌های اخیر، به یادآوری برخی نکات دربارۀ کتاب و نشر و ضرورت آسیب‌شناسی این حوزه پرداخته است. متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید.
بیست و چهارم آبان‌ماه هر سال آغاز جشن کتاب در کشور است. این روزهای نمادین فرصتی است مغتنم برای همۀ متولیان امر، پدیدآورندگان کتاب، مخاطبان و خوانندگان، ناشران و کتابفروشان و … تا کارنامۀ یک‌سالۀ خود را بررسی کنند تا ببینند آنچه کاشته‌اند، اکنون چه برداشت می‌کنند. حوزۀ نشر کتاب به‌رغم توسعه و رونقی که در سالهای اخیر داشته، اکنون با حضور نامیمون ویروسی عالم‌گیر، مانند همۀ حوزه‌های دیگر اقتصادی، اجتماعی، دینی، بهداشتی، دانشگاهی و … آسیب دیده و نیازمند رسیدگی جدی است. افزایش ناگهانی هزینه‌های تولید کتاب شامل گرانی کاغذ، زینک، تونر، درام، چسب و دهها کالای مرتبط با این حوزه، موجب گرانی سنگین بهای تمام شدۀ کتاب و قیمت پشت جلد آن شده است. مشکلات اقتصادی، ضعف در توان خرید، محدودیت حضور مردم در مراکز توزیع و فروش کتاب از یک سو و گرانی همۀ اقلام مورد نیاز و مایحتاج زندگی به‌علاوۀ گرانی کتاب، سبب شده است تا کتابفروشی‌ها بی‌رونق و زمزمه تعطیلی و ورشکستگی، از سوی برخی سر داده شود که تبعات این بحران، ممکن است گریبانگیر اصحاب فرهنگ و حافظان فرهنگ مکتوب شود.
کرونا اگرچه خسارتهای جبران‌ناپذیری به بشر وارد کرد، دریچه‌هایی هم گشود، خلاقیت‌ها را شکوفا کرد و مردم در سراسر دنیا، راههای استفاده از توانمندیهای خود را بازیافتند. هرکس به‌قدر وسع خویش، توانست از امکان تولید و عرضۀ غیرحضوری محصول و کالای خود بهره جوید. حوزۀ فرهنگ نیز از این قاعده مستثنی نبود. هرچند نشر کاغذی با قیمتهای ـ گه‌گاه گزاف و غیرقابل قبول ـ به راه خود ادامه می‌دهد، اما بازار عرضۀ کتابهای دیجیتالی و فروش تصویر (پی‌دی‌اف) این کالای فرهنگی، عرضۀ کتاب در اینترنت و سایتهایی مانند طاقچه، فیدیبو، کتابراه و … رونق چشمگیری یافت. در این سایتها کاربران قادرند، فایل کتاب مورد نظر را فقط در تلفن همراه یا رایانۀ دستی (تبلت) خود بخوانند و امکان واگذاری به غیر یا چاپ را ندارند. سایت مؤسسۀ میراث مکتوب نیز هم فروش کاغذی را تبلیغ می‌کند و هم فروش برخط فایل کتابها را. برای نمونه، طبق گزارش فروش سایت طاقچه از اول فروردین برخی کتابهای مؤسسه که رایگان در این سایت به اشتراک گذاشته شده، مانند راهنمای تصحیح متون و فیض‌الدموع به تعداد 1347 بار برداشت (دانلود) شده و 364 کتاب با بهای 5 تا 15 هزار تومان خریداری شده. سایت مؤسسه نیز در ماه به‌طور میانگین حدود 50 فایل پی‌دی‌اف را در اختیار علاقه‌مندان قرارداده است. دوفصلنامه‌های میراث علمی اسلام و ایران و آینۀ میراث نیز پس از انتشار رایگان در سایت مؤسسه و دیگر مراکز علمی بارگزاری شده و مورد استفاده قرار گرفته است. سایت فروش نشریات «مگ‌ایران» سالانه حدود 800 تا1000 دانلود مقاله آینۀ میراث را گزارش می‌کند. مقالات مجلۀ علمی‌پژوهشی آینۀ میراث در سایت نشریات علمی «آی‌اس‌سی» مورد رجوع جمع قابل توجهی از دانشجویان و پژوهشگران بوده است. طبق گزارش مندرج در سامانۀ نشریۀ آینۀ میراث در سایت وزارت علوم، مقالات شمارۀ ۶۵ که آخر اسفندماه 98 منتشر شده، تاکنون ۱۴۴۴ بار دانلود شده‌اند. مقالات شمارۀ ۶۶ که شهریورماه امسال منتشر شده، تاکنون ۷۳۵ بار برداشت شده‌اند. مجموع دانلود مقالات دو شماره ۶۵ و ۶۶ از اول فروردین تاکنون۲۱۸۰ بار بوده است.
برگزاری بیست و دو نشست (22) اینستاگرامی و پنج (5) نشست وبیناری در هفت ماه گذشته ـ یعنی حدوداً هر ماه چهار نشست و تقریباً سه برابر سالهای قبل، حاصل کوشش همکاران زحمت‌کش مؤسسه در این ایام کرونایی بوده است. تولید آثار مؤسسه هم به‌رغم کمبودها و کاستیهای فراوان نسبت به سال قبل، دو برابر شده و تاکنون 20 عنوان کتاب البته در شمارگان محدود 100 تا 500 نسخه چاپ و با توجه به عرضه و توزیع محدود این نوع آثار، به بازار کتاب وارد شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
جالب است، در دهۀ هفتاد، شمارگان کتابهای مؤسسه، دو تا سه هزار بود. هم نهاد کتابخانه‌های عمومی و هم هیأت خرید کتاب، از آثار این مؤسسه خریداری کرده و به کتابخانه‌های عمومی و مراکز علمی و حوزوی اهدا می‌کردند. با این مشارکت، مؤسسه قادر بود خود نیز 100 تا 200 نسخه به استادان و مراکز علمی ایران‌شناسی ارسال و اهدا کند. در سفری که در اوایل دهۀ هشتاد به همراه استاد ایرج افشار، دکتر علی‌اشرف صادقی، دکتر رستگارفسایی و تنی چند از استادان به اوساکای ژاپن داشتیم، کتابهای میراث مکتوب تا شماره 60 در کتابخانۀ آن دانشگاه در کنار کتابهای بنیاد فرهنگ ایران موجود بود. روز به روز این مشارکتها و حمایتها و ارسال کتاب کم و به طور کلی اهدا و ارسال کتاب قطع شد. البته بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ دنیا با واسطه‌هایی که دارند از کتب و منشورات این مؤسسه خریداری می‌کنند. با یک جست و جوی ساده کل کتابهای میراث مکتوب را در قفسه‌های کتابخانه کنگره آمریکا می بینید و این مایۀ خرسندی است. از سال 90 که اعتبارات مالی متناسب تورم و گرانی‌ها تخصیص نیافت، چاپ افست در مؤسسه به چاپ دیجیتال تبدیل شد. ناچار شدیم براساس میزان تقاضا و درخواست کتابفروشان، شیوۀ چاپ محدود را در پیش بگیریم. این اقدام که گریزی و گزیری از آن نبود، شگفتی کتاب‌دوستان را برانگیخت و اسباب فغان برخی شد و نکوهش یاران بسیار را در پی داشت. اما برای حفظ چرخۀ نشر متون در شرایط موجود، چاره‌ای جز این نبود. مراکز توزیع کتاب کمتر از 500 نسخه برای توزیع قبول نمی‌کردند، آن‌هم با 30-40 درصد حق‌توزیع و چک شش ماهه، به‌شرط عودت کتاب. اما این مسائل مانع تولید و انتشار آثار نشد، بلکه رویکرد به آثار این مؤسسه در داخل و خارج برای دریافت تصویر (پی‌دی‌اف) فزونی گرفت. اما اینکه چرا هرچه جمعیت کشور بیشتر شد، شمارگان کتاب رشدی نکرد و کتابخوانی اقبالی نداشت، امری است که باید مورد توجه متولیان فرهنگ کشور قرار گیرد. به قول حافظ:
روزی اگر غمی رسدت تنگدل مباش رو شکر کن مباد که از بد بدتر شود
طرحهای حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تخصیص کاغذ و زینک سهمیه‌ای به ناشران، اعطای بن کتاب، کارت خرید کتاب، اجرای طرحهای فصلی تخفیف کتاب، خرید کتاب از ناشران، وام به اهل قلم، جوایز کتاب سال، اهدای جوایز به مقالات نقد کتاب و حمایتهای دیگر این وزارت‌خانه و نیز تشویق‌های دیگر از جمله جوایز دولتی جشنواره‌های فارابی، خوارزمی و جلال آل‌احمد و … و جشنواره‌های مردمی و اعطا جوایز به بهترین کتاب و پایان‌نامه مانند جوایز استادان محمدعلی موحد، رضا داوری اردکانی، فتح‌الله مجتبایی و مرحوم ابوالحسن نجفی و … در نوع خود برای رونق‌بخشی به ترویج کتاب و کتابخوانی بسیار کارساز و شاید در دنیا بی‌نظیر باشد و همۀ این اقدامات امری پسندیده و قابل تحسین است.
هفته کتاب فرصتی است برای بازنگری به همۀ ابعاد صنعت نشر کتاب و بررسی وضعیت کتابخوانی در کشور. اما از آسیب‌شناسی این حوزه هم نباید غافل بود. نمی‌دانم چه کوششی برای سامان دادن به قیمت‌گذاری کتاب، کنترل و وارسی کاغذهای تخصیصی به ناشران، شمارگان نشر و معیارهای خرید کتاب و … شده است که به شیوۀ هریک از این نوع حمایتها انتقادهایی وارد است. دوسالی است میراث مکتوب در صفحه شناسنامه شماره‌گذاری می‌کند تا (هم برای مصحح و هم ناشر) مشخص شود: چند کتاب چاپ و توزیع شده و به چه کسانی کتاب فروخته شده است؟ در فروش برخط (آن‌لاین) نیز نرم‌افزاری در دست تهیه است که فروش هر نسخه، هم به مصحح اعلام و پیامک شود هم به مؤسسه. بدین‌گونه کار حساب و کتاب فروش و توزیع شفاف می‌شود. به اعتقادم اتحادیه ناشران خوب است از این طرحها حمایت کند تا مؤلفان و پدیدآورندگان از نگرانی سوءتفاهم و بدگمانی به‌درآیند. مؤلفی گلایه می‌کرد که کتاب من کتابی درسی است. ناشر قبلی سالی یک‌بار آن را چاپ می‌کرد، اما از زمانی که این کتاب را تحویل فلان ناشر داده‌ام، هر سال می‌گوید در انبار موجود است!!
هفته کتاب را نمادین و فرصتی برای صرفاً پاسداشت کتاب قرار ندهیم، بلکه فرصتی برای بازنگری و آسیب‌شناسی تمام جوانب صنعت نشر، تولید و توزیع کتاب قرار دهیم و با برگزاری نشست‌های تخصصی، گامی برای رفع چالشها و مشکلات این حوزه آسیب دیده برداریم.