میراث مکتوب- هفتمین همایش ملّی «زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال)» با مشارکت انجمن علمی ایران‌شناسی و به دبیری علمی محمود جعفری دهقی، سه‌شنبه، هفتم مردادماه 1404 از ساعت ٩ صبح تا ۶ بعدازظهر در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
در آغاز این برنامه کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت: مرکز ائرةالمعارف بزرگ اسلامی به‌منظور بزرگداشت و حمایت از زبان‌ها و گویش‌های ایران، نخستین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران را در خرداد ١٣٩١ بنیاد نهاد. امروز هفتمین همایش ملی زبان‌ها و گویش‌های ایران در این مرکز برگزار می‌شود. زبان‌ها و گویش‌های ایران اسناد هویت ملی، دینی و فرهنگی ماست. بنابراین پژوهش، حفظ و معرفی این اسناد که یکی از مهم‌ترین گنجینه‌ها و ذخایر ملی است از مهم‌ترین وظایف همۀ دوستداران فرهنگ و تمدن ایران‌زمین است. یادآوری می‌کنم که افزون بر زبان‌های ایرانی نظیر کردی، بلوچی و لری و غیره، زبان‌های ترکی و عربی نیز که از سوی گروه بسیاری از هم‌میهنان ایرانی ما تکلم می‌شود، موجب غنای فرهنگی و علمی زبان‌های ایرانی بوده و همواره به ارزش زبان‌های ایرانی افزوده است.
او افزود: در واقع زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی به‌منزلۀ یکی از عوامل و عناصر اتحاد و یگانگی میان همۀ ایرانیان تلقی می‌شود. این زبان از چنان گنجینۀ فرهنگی، ادبی و علمی سترگی برخوردار است که از دیرباز همۀ ایرانیان را به هم پیوند داده است و هیچ عاملی توان جدایی آن‌ها را از یکدیگر نداشته است.
موسوی بجنوردی ادامه داد: هدف از برگزاری این همایش آشنایی با آخرین دستاوردهای پژوهشی در زمینه زبان‌ها و متون ایرانی باستان، میانه و نو، بررسی گسترۀ زبان‌های ایرانی به عنوان یکی از عوامل پیوند میان ملت‌های منطقه، و ایجاد انگیزه در پژوهشگران جوان برای پژوهش‌های ژرف در عرصۀ زبان‌شناسی ایرانی است.
او در پایان اظهار امیدواری کرد با حمایت دانشمندان و زبان‌شناسان ایرانی و جهانی گام تازه‌ای در معرفی و صیانت زبان‌ها و گویش‌های ایرانی بردارد.
ژاله آموزگار، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز در سخنانی ظهار کرد: نگرانی مشترک همۀ ما ایران است و این‌روزها بیش‌تر به یاد آن هستیم. نام ایران که می‌آید، زبان فارسی از راه می‌رسد زیرا همه با هم به یک زبان ارتباط برقرار می‌کنیم. ما همه با هم شاهنامه و گلستان را می‌خوانیم و می‌فهمیم و همه با هم به فردوسی و سعدی تعظیم می‌کنیم.
او افزود: در این میان کشف گویش‌ها مثل کشف یک سایت باستان‌شناسی است و باید گویش‌ها را دریابیم تا از میان نروند. پس لازم است به گویش‌ها احترام بگذاریم و امیدوارم خداوند ایران و زبان فارسی را حفظ کند زیرا در دنیا به هیچ‌چیزی جز زبان فارسی‌مان نمی‌نازیم و در ایران‌دوستی یکی هستیم.
مبادا فکر کنیم واژگان عربی سربار زبان فارسی هستند
در ادامه گزارش روابط‌عمومی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آمده است: علی‌اشرف صادقی، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در سخنانی در این همایش گفت: یونسکو تأکید دارد تا زبان‌های در خطر را حفظ کند چون هر زبان یک جهان‌بینی دارد و باید حفظ شود. گویش‌های زیادی در ادوار گذشتۀ ایران از بین رفته و برای مثال ما امروز از زبان شیرازیِ حافظ و سعدی قرن هفتم و هشتم چیزی نمی‌دانیم اما زبان رسمی دری بوده است. حتی قبل‌تر به‌قطع در روزگار ساسانیان به همین زبان دری صحبت می‌کردند. اما در روزگار میانه منشیان دربارها مانند میرزا مهدی‌خان استرآبادی بلایی بر سر زبان آوردند و دشوارش کردند.
او افزود: از مشروطه زبان ساده شد و فرهنگستان اول که به‌همت محمدعلی فروغی شکل گرفت، شیوه‌های واژه‌سازی را که قرن‌ها زنگ خورده بود صیقل داد و تا اکنون هم در فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ٨٠هزار واژۀ علمی ساخته‌ایم. همۀ زبان‌ها واژه‌های گویشی دارند و وجود لغات بیگانه عیب نیست. مبادا فکر کنیم واژگان عربی برای فارسی سربار است. هزار سال است که جزئی از زبان ماست و تمام بزرگان ما با این زبان نوشتند و سره‌نویسان شکست خوردند. حتی زبان علمی عربی هم ساخته‌شدۀ ذهن ایرانی است. روح ایرانی در کالبد زبان عربی است و اگر بر بیماری ذهنی سره‌گرایی و ناسیونالیسم قلابی پافشاری شود، تداوم و استمرار فرهنگی خود را از بین خواهیم برد. خوشحالیم که زبان فارسی را حفظ کردیم و همۀ ما وظیفه داریم آن را تقویت کنیم.
بعد محمود جعفری دهقی، دبیر علمی همایش در سخنرانی مکتوب خود گفت: «زبان‌های ایرانی شاخه‌ای از زبان‌های هندوایرانی است و از خانوادۀ زبان‌های هندواروپایی به‌شمار می‌رود. زبان اوستایی احتمالاً به موازات و هم‌زمان با زبان سانسکریت جریان داشته است. اقوام ایرانی مجموعۀ بزرگی شامل مادها، پارس‌ها و پارت‌ها در فلات ایران، کیمری‌ها و شاخۀ دیگری از سکاها و سرمت‌های منطقۀ اوکراین، آسی‌ها در منطقۀ قفقاز، سغدها، خوارزمیان، ختنی‌ها، هپتالیان و یوئه‌چی‌ها در آسیای میانه‌اند. گروهی از این اقوام مانند مادها و پارس‌ها در حدود هزارۀ نخست پیش از میلاد به فلات ایران وارد شدند و در دامنه‌های زاگرس سکونت یافتند و با اقوام بومی ایران درآمیختند. دو قوم ماد و پارس بعدها در سده‌های هشتم و هفتم پیش از میلاد حکومت‌های ماد و هخامنشی را تشکیل دادند.
زبان‌های ایرانی باستان شامل زبان‌های مادی، فارسی باستان، اوستایی و سکایی، و زبان‌های ایرانی میانه شامل زبان‌های پارتی، پهلوی، سغدی، ختنی، خوارزمی و بلخی، به‌واسطۀ وجود سه امپراتوری جهانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی در فلات ایران و بیرون از آن گسترش یافت. به‌همین‌روی گستردگی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی به‌گونه‌ای است که امروزه بخش قابل توجهی از آن‌ها در بیرون از مرزهای جغرافیای سیاسی ایران قرار گرفته است. این زبان‌ها حامل فرهنگ و جهان‌بینی ایرانی‌اند و این فرهنگ را در سراسر جهان ایرانی منتشر می‌سازند. نگاهی به برخی شاخه‌های زبان‌های ایرانی تنوع و گستردگی این زبان‌ها و گویش‌های آن را نشان می‌دهند. درحال‌حاضر زبان‌ها و گویش‌های آسی، تالشی و کردی در مناطقی از قفقاز، داغستان، گرجستان، ارمنستان و اران تکلم می‌شود. گروهی از زبان‌ها و گویش‌های شرقی ایران در تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، کشمیر، پنجاب و سند تا سین کیانگ در شمال‌غربی چین، رواج دارند. بخش مهمی از گویش‌های جنوب‌غربی ایران تا کشورهای جنوبی خلیج فارس گسترده شده‌اند. همچنین، با همت شعرا و ادبای ایرانی، زبان فارسی دری در دوران اسلامی بخش قابل توجهی از شبه‌قارۀ هند، آسیای میانه و آسیای صغیر را فراگرفته است. این زبان برای سده‌های متمادی به‌عنوان زبان علمی و ادبی در این گستره بزرگ به کار رفته است.
افزون بر زبان‌های ایرانی نظیر کردی، بلوچی و لری و غیره، زبان‌های ترکی و عربی نیز که از سوی گروه بسیاری از هم‌میهنان ایرانی تکلم می‌شود، موجب غنای فرهنگی و علمی زبان‌های ایرانی بوده و همواره به ارزش زبان‌های ایرانی افزوده است. درواقع زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی به منزلۀ یکی از عوامل و عناصر اتحاد و یگانگی میان همۀ ایرانیان تلقی می‌شود. این زبان از چنان گنجینۀ فرهنگی، ادبی و علمی سترگی برخوردار است که از دیرباز همۀ ایرانیان را به هم پیوند داده است و هیچ عاملی توان جدایی آن‌ها را از یکدیگر نداشته است.
به‌همین‌سبب امروزه بر این باوریم که زبان فارسی تنها متعلق به ایرانیان نیست بلکه میراث مشترک ملت‌های مشرق‌زمین است. این میراث متعلق به مردم ایران، هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و اقوام متعددی است که طی سده‌ها اندیشه‌های فلسفی، و عواطف و احساسات ادبی خود را به‌وسیلۀ آن پرورش داده و به تکامل رسانده‌اند.
بنابراین امروزه ابزار بسیار ارزشمندی به نام زبان‌های ایرانی در اختیار ماست که با نگهبانی و پاسداری از آن می‌توان تاریخ و فرهنگ و هویت خود را به جهان عرضه کنیم و بنای رفیعی از رابطۀ فرهنگی و دوستی میان ایران امروز و سرزمین‌هایی که زبان‌های ایرانی در آن رواج دارد برقرار سازیم.»
پس از پایان نشست افتتاحیه، سخنرانی‌های علمی ارائه شد و سیدعلی آل‌داود (گزارشی دربارۀ گویش خوری)، احمد پاکتچی (ریشه‌شناسی چند واژۀ فارسی بر دایۀ همزادها و همسان‌های اسلاوی)، حسن رضایی باغ‌بیدی (شناسه‌ای «نوساخته» برای دوم شخص جمع در برخی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو غربی)، آندرانیک سیمونی (جغرافیای پراکندگی گویش‌های ارمنی در ایران)، محمد راسخ مهند و مهرداد مشکین‌فام (بازتحلیل واژگانی در افعال پیشوندی گویش همدانی)، محسن شجاعی (توصیف مختصر گویش روستای اغشت از بخش چندار استان البرز)، مهرداد نغزگوی کهن (جان‌داری و ابراز ادب در زبان فارسی)، جهاندوست سبزعلی‌پور (تأثیر زبان فارسی بر جای‌نام‌های آسیای صغیر)، شادی داوری (فعل «اسنادی صفر» در فارسی میانه)، آرش اکبری مفاخر (طرحی برای خوانش و گزارش فهلویات)، مهرداد درفشی (بررسی چند واژه از تحریر خُتَنی)، راضیه موسوی‌خو (بررسی برخی فرآیندهای واجی در گویش دالینی)، رضا حیدری‌زادی (دو ابدال آوایی قدیم بازمانده در بعضی گویش‌های مرکزی ایران و بعضی گویش‌های کُردی)، میلاد بیگدلو (شناسایی ساخت‌های بازمانده از ادوار باستان در فارسی نو متقدم)، زمان رضاخانی (تأثیر ارتباطات اجتماعی بر زنجیرۀ گویشی طالقان)، و سیمین‌دخت گودرزی (روایت‌پژوهی قصه‌های سُغدی) به ایراد سخن پرداختند.
در این همایش همچنین از کتاب «مجموعۀ مقالات ششمین همایش ملّی زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال)» رونمایی شد.
منبع: ایسنا