میراث مکتوب- ترکیه کشوری اوراسیایی است که بخش بزرگی از آن در شمال غرب آسیا و خاورمیانه واقع شده و از شرق خود با ایران همسایه است. زبان فارسی در دوره‌ای طولانی زبان رسمی دربار سلاطین عثمانی بوده است. دیداری کوتاه و گذرا از موزه‌های ترکیه و گذری از مناطق قدیمی شهرهای این کشور که مملو از خط و زبان فارسی است نشان می‌دهد که این زبان تا چه انداره در این کشور متداول بوده است. تدریس زبان و ادبیات فارسی در ترکیه نیز تاریخچه دیرینه‌ای دارد. در سال 1942 رشته زبان فارسی همراه با رشته زبان و ادبيات عربی، گروه زبان‌های کلاسيک شرقی را تشکيل داد. همچنین رشته زبان و ادبيات فارسی و عربی در دانشکده ادبيات دانشگاه آتاتورک در سال 1968 تأسيس شد و فعاليت آموزشی خود را از سال 1974 آغاز کرد. در سال 1989 نیز در دانشگاه سلجوق قونيه، رشته زبان و ادبيات فارسی تأسيس شد و در سال 1992 در دانشگاه کيريک قلعه، رشته زبان و ادبيات فارسی آغاز به‌کار کرد. سه سال پيش یعنی در سال 2017 نیز در دانشگاه آرتوقلو در شهر ماردين رشته زبان و ادبيات فارسی راه‌اندازی شد. برای آگاهی از کم و کیف آموزش زبان فارسی در ترکیه گفت‌وگویی را با دکتر علی گوزل‌یوز، استاد و رئیس گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه استانبول و مدیر مرکز شرق‌شناسی دانشگاه استانبول انجام داده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه استانبول در چه تاریخی راه‌اندازی شد؟
درس ادبيات فارسی، در ميان برنامه‌های درسي سال 1900 ميلادی دانشکده ادبيات دانشگاه استانبول «دارالفنون» سابق به چشم می‌خورد. استاد شرق شناسی، هلموت ريتر که در اثنای جنگ جهانی دوم، از آلمان به ترکيه مهاجرت کرده بود در سال 1938 همراه با استاد احمد آتش انستيتيوی شرق‌شناسی را که وابسته به دانشگاه استانبول بود تاسيس کردند. از آن سال به بعد، درس‌های ادبيات فارسی و عربی که در دارالفنون تدريس می‌شد توسط استاد ريتر به رشته‌ای به نام زبان و ادبيات‌های فارسی و عربی تبديل شد. از سال 1963 اين دو رشته از يکديگر جدا شدند و بدينسان رشته زبان و ادبيات فارسی در دانشگاه استانبول به رشته مستقلی تبديل شد. گروه زبان و ادبيات فارسی دانشگاه استانبول از آن تاريخ تاکنون بدون توقف در سه مقطع تحصيلی کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری درحال فعاليت بوده و هست. امروزه در دوره ليسانس بيش از 500 دانشجو و حدود 30 دانشجو در دوره فوق‌ليسانس و 8 دانشجو در دوره دکتری درحال تحصيل و تاليف پايان‌نامه‌ها و رساله‌های خودشان هستند. اين تعداد مجموعا بيش از نيمی از دانشجويان رشته زبان و ادبيات فارسی دانشگاه‌های مختلف ترکيه است.
به نظر شما اهمیت تأسیس گروه زبان و ادبیات فارسی در کشور ترکیه چه بود؟
از ميان ملت‌هايی که در گذشته‌ای طولانی با زبان فارسی آشنايی داشته و از متون مختلفی که در اين زبان پديد آمده بهره برده‌اند، ترک‌ها هستند. در منطقه گسترده آناتولی در دوران مختلف، پادشاهان، دانشمندان و شاعران مختلفی زبان فارسی را مانند زبان مادری خود به کار برده و آثار مختلفی به اين زبان پديد آورده‌اند و در تبديل شدن زبان فارسی به زبان شعر در دوره عثمانيان، نقش به‌سزايی داشته‌اند. ذخاير ارزشمند فراوانی امروزه در قالب هزاران نسخه خطی به زبان فارسی در جای جای کشور ترکيه وجود دارد که همچنان منتظر همت پژوهشگران و مصححان مانده‌اند تا نقاب از چهره آنها برگيرند و به جامعه جهانی معرفيشان کنند. به جز متونی که به زبان‌فارسی در اين ديار نوشته شده است بسياری از متون ارزشمند ترکی نيز آنچنان تحت تاثير زبان فارسی بوده‌اند که برای درک درست آنها آشنايی با زبان فارسی امری اجتناب ناپذير است. با آن که در ترکيه جديد تلاش شده تا حضور واژگان خارجی در زبان ترکی کمرنگ شود، هنوز هم تاثير فراگير زبان فارسی در ترکی – همچون عربی – آشکارا ديده می‌شود. به همين دليل است که آشنايی ملت ترکيه با زبان فارسی برای شناخت متون گذشته خودشان بسيار کارگشا و کارساز است. زبان و ادبيات فارسی که در نظام تعليم و تربيت دوره‌های عثمانی جايگاه والايی داشته است امروزه نيز در بسياری از دانشگاه‌های ترکيه تدريس می‌شود.
چه اقداماتی در خصوص زبان فارسی در این دانشگاه تاکنون انجام شده است و چه برنامه‌ای برای آینده دارید؟
علاوه بر کارهای آموزشی بعضی از کارهای دیگر هم توسط اساتید و دانشجویان گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه استانبول انجام شده‌است، مثلا در دوره‌های فوق‌ليسانس و دکتری از آغاز تا امروز در زمينه‌های مختلفی پايان‌نامه‌ها و رساله‌های متعددی به‌نگارش در آمده است. عمده‌ترين موضوع، تصحيح متون کهن و تحقيق درباره آنها است. دکتر قدير تورگوت عضو هيات علمی گروه زبان و ادبيات فارسی دانشگاه استانبول موضوع پايان‌نامه‌ها و رساله‌هايی را که از ابتدا تا سال 2010 در دانشگاه‌های ترکيه تاليف شده، گردآوری کرده و آنها را در مقاله‌ای در مجله شرق‌شناسی دانشگاه استانبول به چاپ رسانيده است. همه شماره‌های اين مجله در وب سايت دانشگاه استانبول به شکل پی دی اف موجود است.
همچنین در کتابخانه‌های ترکيه نسخه‌های ارزشمند بسياری به خط و زبان فارسی وجود دارد. تصحيح اين نسخه‌ها در ميان پژوهش‌های استادان ترکيه جايگاه والايی دارد. مانند هفت پيکر نظامی که توسط استاد هلموت ريتر قبل از چاپ مرحوم وحيد دستگردی تصحيح و منتشر شد. یا الهی‌نامه فريدالدين عطار که برای اولين بار توسط همان استاد تصحيح و منتشر گرديد. اين اثر نخستين اثری بود که در ترکیه از عطار منتشر می‌شد و نیز تصحیح دیوان درویش دهکی که توسط بنده انجام شده است. برای آموزش زبان و ادبيات فارسی، کتاب‌های دستور زبان فارسی، لغت‌نامه‌ها، متن‌های فارسی، کتاب‌های مکالمه و کتاب‌هایی برای روخوانی تاليف شده است. آخرين کتابی که در اين زمينه در ترکيه بازنشر شد عبارت است از کتاب چهار جلدی همراه با لوح فشرده تاليف دکتر احسان قبول به نام «آموزش نوين زبان فارسی». کتاب درس فارسی تأليف دکتر پورنامداريان نيز با ترجمه قسمت‌های انگليسی به ترکی در استانبول به چاپ رسيده است.
به نظر شما چرا ترویج و گسترش زبان فارسی در دانشگاه‌های بین‌المللی اهمیت دارد؟
زبان فارسی، زبان یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان است و همچنین شاهکارهای بزرگی مانند شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ، بوستان و گلستان سعدی، رباعیات خیام، مثنوی مولانا و کتاب‌های باارزش زیادی به این زبان نوشته شده است. ایران هم یکی از مهم‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌آید. بدین سبب گسترش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های بین‌المللی اهمیت دارد.
چه موانع و مشکلاتی بر سر راه گسترش زبان فارسی در دانشگاه‌های خارج از کشور وجود دارد؟ شما چه پیشنهادی برای رفع این مشکلات دارید؟
در دانشگاه‌های ترکیه دانشجویان، زبان و ادبیات فارسی را معمولا خوب یاد می‌گیرند ولی متأسفانه در مکالمه بیشتر دانشجویان آنقدر خوب نیستند. دانشگاه‌های علامه طباطبایی، گیلان و تبریز بعضی سال‌ها در تابستان برای عده‌ای از دانشجویان ما دوره‌های کوتاه مدت ويژه‌ای برگزار می‌کنند. این دوره‌ها بسیار مفید است ولی متأسفانه هر سال فقط 10 تا 15 دانشجو می‌توانند از این دوره‌ها استفاده کنند. مشکل دیگر هم این است که دانشجویان می‌خواهند کتاب و مجله‌های فارسی بگیرند و آوردن آنها از ایران مشکل است. در دانشگاه استانبول هر سال نزدیک به 100 دانشجو بنا بر نتایج کنکور قبول می‌شوند. هر سال هم پنج دانشجو در مقطع فوق لیسانس و سه تا پنج دانشجو در مقطع دکترا قبول می‌شوند.
در کشور ترکیه وضعیت کرسی‌های زبان فارسی چگونه است؟ آیا بر تعداد کرسی‌ها و اساتید افزوده شده یا کاهش یافته است؟
غیر از دانشگاه‌های استانبول، آنکارا، آتاترک، سلجوق قونيه،کيريک قلعه و دانشگاه آرتوقلو که رشته زبان و ادبيات فارسی در آنها تدریس می‌شود، تقريبا در 10 دانشگاه ديگر هم رشته زبان و ادبيات فارسي يا رشته مترجمی زبان فارسی به صورت رسمی تاسيس شده ولی هنوز به مرحله پذيرش دانشجو نرسيده‌اند. زبان فارسی در بيش از پنجاه دانشگاه ديگر نيز به عنوان زبان اختياری تدريس می‌شود.
در کشور ترکیه بیشتر از استادان ایرانی برای تدریس زبان فارسی استفاده می‌شود یا از اساتید بومی و غیرایرانی؟
در گروه زبان و ادبيات فارسی دانشگاه استانبول در حال حاضر هشت عضو هيات علمی در اين گروه درحال انجام وظيفه هستند. از حدود 10 سال پيش تاکنون از طرف دولت جمهوری اسلامی ايران همواره يک استاد ايرانی نيز در کنار استادان بومی ترک، مشغول انجام وظيفه بوده‌اند. ابتدا دکتر رحمان مشتاق‌مهر از دانشگاه تربيت‌معلم تبريز، پس از آن دکتر کاووس حسن لی از دانشگاه شيراز، سپس دکتر محمدحسن حسن‌زاده نیری از دانشگاه علامه طباطبايی و هم اکنون نیز دکتر داوود اسپرهم از دانشگاه علامه طباطبایی درحال فعالیت هستند.
به نظر شما ایرانشناسان بزرگ و مشهور یا استادان زبان فارسی ترکیه‌ای که کارهای مهمی در این زمینه کرده باشد، کدامند؟
البته، استادانی که در گروه‌های مختلف زبان و ادبيات فارسی در سراسر ترکيه در حال انجام وظيفه هستند بررسی‌های ارزشمندی در حوزه‌های تخصصی خود انجام داده‌اند اما فعالیت افرادی چون هلموت ريتر، احمد آتش، عبد‌الباقی گولپینارلی، تحسين يازيجی، نظيف خواجه، مليحه انبارجی‌اوغلو و نظيف شاهين‌اوغلو، که اکنون در قید حیات نیستند شايسته يادآوری است. هم اکنون نيز، تعداد زيادی از استادان بازنشسته در کنار استادان شاغل در دانشگاه‌های مختلف ترکيه، راه آن شادروانان را با جد و جهد بسيار دنبال می‌کنند.
کدام آثار از نویسندگان یا شاعران ایرانی، بیشتر به زبان ترکی ترجمه شده است؟
در ترکيه تا 30الی40 سال پيش آثار کلاسيک فارسی مثل ديوان حافظ، مثنوی مولانا، گلستان و بوستان سعدی به ترکی ترجمه و شرح داده شده بود. اما در سی سال اخير علاوه بر گسترش روز‌افزون ترجمه آثار کلاسيک، آثار معاصر نيز ترجمه شده است. در چند سال اخير علاقه و آشنايی مردم ترکيه به ادبيات ايران افزايش يافته است. بسياری از ناشران نيز به ترجمه و چاپ کتاب‌هايی از ادبيات ايران به ويژه داستان و رمان ايرانی همت می‌ورزند. بنده هم بیش از پنجاه کتاب از نویسندگان و شاعران مختلفی مانند سهراب سپهری، قیصر امین‌پور، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، کاووس حسن‌لی، فروغ فرخزاد، بزرگ علوی، عبدالحسین زرین‌کوب، حافظ شیرازی و عمر خیام و نیز دیوان کامل امام خمینی را از فارسی به ترکی ترجمه کرده‌ام که تقریبا نيمی از آنها چاپ شده و نيم دیگری منتظر چاپ هستند.
آیا پیشنهادی برای تالیف کتب درسی دانشگاهی و محتوای خاصی که بهتر است به غیرفارسی زبانان به ویژه در ترکیه آموزش داده شود، دارید؟
به نظر من برای دانشجویان ترکیه‌ای اگر کتاب‌های آموزش زبان و ادبیات فارسی با همکاری اساتید ایرانی و ترکيه‌ای به صورت مشترک تألیف شود بهتر و سودمندتر خواهد شد.
آیا شبکه‌های اجتماعی مجازی مثل تلگرام یا اینستاگرام تأثیری بر پیشرفت زبان فارسی برای غیرفارسی‌زبانان داشته است؟
در ترکیه بیشتر از شبکه‌های اینستاگرام و فیسبوک استفاده می‌شود. من هم در فیسبوک گروهی به اسم «فارسی یاد بگیریم «(Farsça Öğrenelim) راه انداخته‌ام که تقریبا 10 هزار عضو دارد.
منبع: ایبنا