میراث مکتوب – نیاز به گردآوری و بازنشر مقالات و یادداشت‌های نویسندگان و اندیشمندان، آن هم به گونه‌ای که با نظارت و با اعمال نظرهای دوباره، توسط خود نویسنده صورت پذیرد؛ اگر نگوییم امری ضروری، که دست کم می‌تواند برای ثبت بهتر آثار راهگشا و همچنین دسترسی سریع و یکجا به نوشتارهای گوناگون و بعضاً پراکنده نویسندگان را برای خوانندگان و محققین فراهم آورد.
استاد پرویز اذکائی مجموعه مقالات خویش را در پنج مجلد و به همت مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی و همکاری نشر سخن گردآوری و باز نشر کرده اند. اثر حاضر با عنوان «ماتیکان تاریخی» ، مجموعۀ پنجاه گفتار دربارۀ مسائل تاریخی است که به گفته نویسنده در مقدمه کتاب «حاصل تقریباً پنجاه سال نویسندگی» ایشان است.
کتاب شامل پنج بخش به ترتیب: 1.جغرافیای تاریخی، 2.خاندان‌ها و رجال، 3. نگره‌های تاریخی، 4. برخی تاریخنگاران و سرانجام 5. تاریخ سیاسی است.
مقالات چاپ شده ماحصل نوشتارهای استاد اذکائی در فاصله سال‌های دهه چهل تا هشتاد خورشیدی است و پیشتر، تمامی آن‌ها در کتاب‌هایی نظیر «درگزین تا کاشان»، «پشت فرزانگی»، «ناموارۀ دکتر محمود افشار» و یا در مجلاتی مانند: «فصلنامۀ ایران‌شناخت»، «پژوهش‌های ایرانشناسی» و یا دانشنامه و دایرة المعارف‌های گوناگون یا به چاپ رسیده و یا در دست تدوین و انتشار است. هرچند مقالۀ پنجاهم این کتاب با عنوان «تکامل سیاسی انقلاب» که در واپسین بخش این مجلد به چاپ رسیده است پیش از این به عنوان فصل آخر کتاب مهم استاد اذکائی با نام «تفسیر تاریخ» به رشته تحریر درآمده است که خود دارای مقدمه و فهرست مطالب جداگانه‌ای است.
با نگاهی دقیق‌تر به کتاب ارزشمند استاد اذکائی در میابیم که مقالات، خود در قالب‌های متنوعی می‌باشند. از جمله مقالۀ «بیست و ششم» که در حقیقت گفتگویی درباب کتاب «تفسیر تاریخ» نویسنده است و یا نقد و نظرهایی درباب استاد زرین کوب در مقاله‌ای با عنوان «زرین کوب در ترازو» ( که عیناً سرعنوان آن، اشاره است به کتاب مرحوم زرین‌کوب با عنوان « تاریخ در ترازو») و یا بررسی نظریۀ «دکتر آریان‌پور» در مقالۀ «آریان‌پور و نظریۀ تاریخی»؛ از سوی دیگر حجم مقالات به تناوب متفاوت میباشد. از مقالۀ پژوهشی شماره 30 یعنی «تبارشناسی در ایران» که شصت و دو صفحه بوده و یکی ازبزرگترین مقالات کتاب است و یا دقیقاً مقالۀ قبل از آن (شمارۀ 29)، با عنوان «زمینۀ اجتماعی نوزایی» و در باب رشد و انحطاط تمدن و فرهنگ اسلامی که علی‌رغم حجم کم، بسیار اساسی بوده و همچنان می‌تواند چالش برانگیز تلقی شود.
اما بخش چهارم کتاب با عنوان «برخی تاریخنگاران» با ده مقالۀ مجزا نیز می‌تواند بسیار خواندنی باشد؛ چرا که در این بخش، بیشتر به بزرگان و نام‌آورانی پرداخته شده است که از آن میان مباحثی درباب کتبی از بیرونی و رازی و یا نوشتاری درباب احوالات کاتب همدانی نشان از تبحر و جامعه‌نگری استاد اذکائی دارد.
از طرف دیگر، بخش پنجم کتاب، چه به سبب اشاراتی به تاریخ سیاسی و چه به سبب ورود به مباحث حساس و ظریف مذهبی می‌تواند خوانندگان را تا پایان کتاب مشتاق نگه دارد. دو مقالۀ «عاشورا از دیدگاه تاریخی» و «حقیقت جنگ صفین»، که چه بسا خود می‌تواند در کتابی مجزا به چاپ رسد.
اما نقطۀ پایانی این کتاب ارزشمند، چنانکه پیشتر نیز ذکر شد، مقاله‌ای است با عنوان « تکامل سیاسی انقلاب»؛ و چنانکه در مقدمه این اثر ذکر شده است، کتاب «ایران بین دو انقلاب» اثر «دکتر ابراهامیان»، «پیوست بزرگی بر این رساله میباشد».
از دیگر نقاط برجسته این اثر نمایه‌های کتاب و تدوین و فصل بندی‌های مناسب میباشد. این کتاب ارزشمند که نخستین چاپ آن در بهار 1397 به طبع رسیده است، هم اکنون در 1026 صفحه و با جلد گالینگور در دسترس علاقه‌مندان به حوزه‌های تاریخی، فرهنگی و سیاسی قرار دارد.
(ر. طراوت)