میراث مکتوب – گرچه تاریخ تولد و وفات زواره‌ای در کتب تاریخ و رجال ثبت نشده، اما بر اساس شواهدی بخش اعظم حیات وی در نیمۀ اول قرن هجری بوده است.
زادگاه این مفسر والامقام شهر زواره از توابع ارستان اصفهان بوده و از نظر تاریخی از شهرهای مهم ایران بوده است. وی نزد اساتیدی چون سیدغیاث‌الدین جمشید زواره‌ای، علی بن عبدالعالی معروف به محقق کرکی و سید امیر عبدالوهاب بن علی حسینی استرآبادی تلمذ کرده است. از مشهورترین شاگردان وی می‌توان مولی فتح‌الله کاشانی را نام برد که هم از وی فراوان بهره برده و هم اسلوب و طریقۀ وی را در ترجمه و تألیف آثار اسلامی دنبال کرده و کتب مفیدی از خود به یادگار گذاشته است.
بیشتر آثار زواره‌ای ترجمه است و وی به امر ترجمۀ آثار ذی قیمت اسلامی مانند قرآن کریم و نهج‌البلاغه و کتب اعتقادی و حدیثی اهتمامی تام مبذول کرده است. گویا وی بر آن باور بود که کتب ارزشمند و روشنگر در زمینۀ اعتقادات مذهب، پیش‌تر توسط علما و دانشمندان اسلامی به رشتۀ تحریر درآمده است؛ اما امری که موجب می‌شود تودۀ مردم فارسی‌زبان ایرانی از آن گنجینه‌ها محروم بمانند، زبان آن کتاب‌هاست که به لسان عربی است و تنها افراد خاصی می‌توانند از آن کتاب‌ها استفاده کنند. کتبی که او برای ترجمه و شرح برگزیده از معروف‌ترین و مهم‌ترین کتب کلامی و اعتقادی و حدیثی شیعه است و اگر کسی بخواهد شناخت دقیق و درستی از مذهب تشیع داشته باشد، باید به مطالعۀ آن کتب بپردازد. از نظر شیوایی نثر و ارزش‌های ادبی آثار زواره‌ای، باید گفت وی یکی از زبردست‌ترین نویسندگان دورۀ صفوی است. آثار وی از سلامت و صلابت خاصی برخوردار است و در برخی موار عبارات وی چنان اوج می‌گیرد که گویی آثار نویسندگان طراز اول زبان فارسی را می‌خوانیم. از نظر علمی نیز آثار او ارزشمند و گرانقدر است؛ زیرا وی بیشتر علوم زمان خویش را به‌خوبی فرا گرفته بود و در ترجمه و تألیف از آنها استفاده می‌کرد. ادبیات و زبان عربی را خوب می‌دانست و بر صرف و نحو و معانی و بیان و اشتقاق و لغت احاطه داشت.
از آثار وی این کتب را ذکر کرده‌اند: ترجمۀ احتجاج طبرسی، تحفة الدعوات، ترجمۀ اربعین حدیث شهید اول، ترجمۀ اعتقادات صدوق، ترجمۀ عدة الداعی، ترجمۀ مکارم الاخلاق، روضة الانوار، مجمع الهدی، لوامع الانوار، ترجمة الخواص و … .
زواره‌ای کتاب ترجمة الخواص را در سال 946 هجری تألیف کرده است. این کتاب، تفسیری کامل از قرآن کریم است و بین تفاسیر شیعی و فارسی ممتاز و دارای اهمیت است. این تفسیر مختصر و مفید و موجز است. در ذیل هر آیه ترجمۀ دقیق و شیوای آن آمده و بعد از آن اگر توضیحی لازم باشد، به قدر احتیاج ذکر شده است؛ اما مؤلف هیچ‌گاه از موضوع اصلی آیه تجاوز نکرده و به مباحث حاشیه‌ای وارد نشده است.
این تفسیر به لحاظ ادب فارسی نیز حائز اهمیت است؛ زیرا این کتاب نمونۀ خوبی از نثر قرن دهم پارسی است. این تفسیر از تفاسیر ممتاز شیعی است و ظاهراً پس از تفسیر ابوالفتوح رازی و تفسیر گازر، معروف‌ترین و مهم‌ترین تفسیر شیعی زبان فارسی به شمار می‌رود.
زواره‌ای تفسیر را از تفاسیر متعدد پیشینیان خود گلچین کرده و تألیف گرانقدر و مستندی از خود به یادگار گذاشته است؛ برای مثال بسیاری از روایات مناسب را از تفسیر علی بن ابراهیم قمی ترجمه و ذیل آیات درج کرده و بسیاری از مطالب تفسیر مواهب علیه را که به عقیدۀ وی خالی از غرض‌ورزی بوده، عیناً در تفسیر خود آورده و در مقدمۀ کتاب به آن تصریح کرده است.
در تصحیح این تفسیر مصحح از ده نسخه استفاده کرده که نسخۀ متعلق به علی هوشیار احمدی نسخۀ اساس بوده است. این نسخه در دو مجلد نوشته شده، جلد اول از ابتدا تا پایان سورۀ کهف و جلد دوم از ابتدای سورۀ مریم تا پایان قرآن کریم است و نسبتاً کم‌غلط و خوش‌خط بر روی کاغذ سپاهانی نوشته شده و آیات آن به صورت شنگرف و علایم سوره‌ها در حاشیه است.
علی بن حسن زواره‌ای، ترجمة الخواص: تفسیر فارسی و عرفانی و شیعی قرآن کریم (پنج جلد)، تصحیح: منصور پهلوان، تهران، علمی و فرهنگی، شمارگان: 1000، قطع: وزیری، 1395.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات