میراث مکتوب – یکی از آثار معین الدین محمد اسفزاری هروی (۹۱۵ ق) قوانین (منشات) اوست. این اثر در سال ۸۷۳ ق به روزگار سلطنت حسین میرزا بایقرا (۸۷۸-۹۱۲ق) فراهم آمده است. به باور نویسنده پس از بررسی و مداقه در بخش های مختلف این کتاب می توان درکی از قوانین دیوانی / اجتماعی در نیمۀ دوم سده نهم هجری، در شهر هرات به دست آورد. به همین منظور این مقاله کوشش دارد آداب و ادوات نسخه پردازی کاتبان دیوانی را از لابه لای سطور احکام و مکتوبات و منشورها و نشانهای این کتاب استخراج کند.
نسخۀ مورد استفاده برای این کار به شماره ۳۱۸ در کتابخانه مجلس سنا نگهداری می شود و به احتمال، خط مؤلف است.
آنچه خواندید، چکیدۀ مقاله ای است با عنوان «کاتبان دیوانی: در شناخت آداب کاتبان دیوان سیاسی / فرهنگ صنفی و مردمی تیموریان هرات» به قلم نجیب مایل هروی که در صفحه ۸۳ اوراق عتیق به چاپ رسیده است. در بخشی از این نوشتار چنین آمده است:
معین زمجی – که خود شاعر هم بوده است- «نگارش کاتب» را نوعی «نمایش خالق» می داند. نکته ای که به وجوه گونه گون، درک الاهیاتی و استدارک عرفانی را می نمایاند. توانایی معین زمجی در پردازش تلمیحانه دیباچه او، دقیقاً تسلط او را بر اصطلاحات و ادوات نسخه پردازی و کتابت نشان می دهد. واژگان اصطلاحی دیباچه قوانین، قلم دو زبانه، نسخه تحریر، قلم چون الف، نامه رسان نامه، مکتوبات، رقعه، دوده سیاهی، زرافشان و …آن هم در وجه تلمیحی و ساخت عباراتی که خواننده را به مضمون و مفهوم اثر او ره می نماید، همه حاکی از پختگی اوست و هم ادب تلمیح سازی موضوعی در دیباچۀ اثر.
معین زمجی پس از ابن خلدون به یک قرن، در خراسان، از آسان گیری برخی «آداب کتّاب» و «ادوات کتابت» اندکی می نالد و در مواردی از ناآگاهی های کاتبان و نسخه پردازان فارسی زبان- که به درستی با نمادهای زبان عربی آشنایی ندارند- سخن به میان می آورد. با این همه، او بحث خود را در خصوص آداب و ادوات نسخه پرداز و نسخه پردازی طبقه بندی می کند و به صورت کاربردی عرضه می دارد.
او می گوید که کتابت خصوصاً در شبکه دیوانی می شایست که کسانی را در اقلیم خویش متعلق و منسوب بداند که:
اولاً کاتب باید که به جمال حسب و کمال ادب آراسته بوده، بر جمیع قواعد و قوانین فضل مستحضر باشد. اما چون نیتها قاصر و همتها مقصر گشته، از آن مقدار که ترکیب عربی را اعراب دادند، چاره نیست.
به رأی و نظر او، کاتب باید قرآن یاد داشته باشد و اگر یاد ندارد، تلاش کند تا پیوسته آن کتاب را بخواند؛ زیرا کاتب (دیوانی) برای کسانی کتابت می کند که نخواهند توانست نسخه اش یا نامه اش را بخوانند و بفهمند. علاوه بر این کاتب می بایست بر قرآن تدبر کند تا به هنگام استشهاد به آیات قرآنی – که از آگاهی های مسلم کاتب دیوانی تواند بود- توانا شود.
نگارنده این مقاله، در پایان تصاویری از نسخه منشات اسفزازی را به نگاشته خویش افزوده است.
گفتنی است در فهرست این اثر مقالاتی از هلموت ریتر، فرانسیس ریشار، محمدکاظم رحمتی، ایرنه بروکل، علی صفری آق قلعه، والری وی.پولوسین، و سیداحمد حسینی اشکوری نیز به چشم می خورد.
اوراق عتیق (مجموعه مقالات متن پژوهی، نسخه شناسی و فهرست نگاری)- دفتر دوم؛ به کوشش سیدمحمد حسین حکیم؛ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول: ۱۳۹۰؛ در قطع وزیری؛ با ۹۳۶ صفحه؛ به بهای ۲۴۰۰۰۰ ریال منتشر شده است.
معرفی کتاب از زکیه بیات
نسخۀ مورد استفاده برای این کار به شماره ۳۱۸ در کتابخانه مجلس سنا نگهداری می شود و به احتمال، خط مؤلف است.
آنچه خواندید، چکیدۀ مقاله ای است با عنوان «کاتبان دیوانی: در شناخت آداب کاتبان دیوان سیاسی / فرهنگ صنفی و مردمی تیموریان هرات» به قلم نجیب مایل هروی که در صفحه ۸۳ اوراق عتیق به چاپ رسیده است. در بخشی از این نوشتار چنین آمده است:
معین زمجی – که خود شاعر هم بوده است- «نگارش کاتب» را نوعی «نمایش خالق» می داند. نکته ای که به وجوه گونه گون، درک الاهیاتی و استدارک عرفانی را می نمایاند. توانایی معین زمجی در پردازش تلمیحانه دیباچه او، دقیقاً تسلط او را بر اصطلاحات و ادوات نسخه پردازی و کتابت نشان می دهد. واژگان اصطلاحی دیباچه قوانین، قلم دو زبانه، نسخه تحریر، قلم چون الف، نامه رسان نامه، مکتوبات، رقعه، دوده سیاهی، زرافشان و …آن هم در وجه تلمیحی و ساخت عباراتی که خواننده را به مضمون و مفهوم اثر او ره می نماید، همه حاکی از پختگی اوست و هم ادب تلمیح سازی موضوعی در دیباچۀ اثر.
معین زمجی پس از ابن خلدون به یک قرن، در خراسان، از آسان گیری برخی «آداب کتّاب» و «ادوات کتابت» اندکی می نالد و در مواردی از ناآگاهی های کاتبان و نسخه پردازان فارسی زبان- که به درستی با نمادهای زبان عربی آشنایی ندارند- سخن به میان می آورد. با این همه، او بحث خود را در خصوص آداب و ادوات نسخه پرداز و نسخه پردازی طبقه بندی می کند و به صورت کاربردی عرضه می دارد.
او می گوید که کتابت خصوصاً در شبکه دیوانی می شایست که کسانی را در اقلیم خویش متعلق و منسوب بداند که:
اولاً کاتب باید که به جمال حسب و کمال ادب آراسته بوده، بر جمیع قواعد و قوانین فضل مستحضر باشد. اما چون نیتها قاصر و همتها مقصر گشته، از آن مقدار که ترکیب عربی را اعراب دادند، چاره نیست.
به رأی و نظر او، کاتب باید قرآن یاد داشته باشد و اگر یاد ندارد، تلاش کند تا پیوسته آن کتاب را بخواند؛ زیرا کاتب (دیوانی) برای کسانی کتابت می کند که نخواهند توانست نسخه اش یا نامه اش را بخوانند و بفهمند. علاوه بر این کاتب می بایست بر قرآن تدبر کند تا به هنگام استشهاد به آیات قرآنی – که از آگاهی های مسلم کاتب دیوانی تواند بود- توانا شود.
نگارنده این مقاله، در پایان تصاویری از نسخه منشات اسفزازی را به نگاشته خویش افزوده است.
گفتنی است در فهرست این اثر مقالاتی از هلموت ریتر، فرانسیس ریشار، محمدکاظم رحمتی، ایرنه بروکل، علی صفری آق قلعه، والری وی.پولوسین، و سیداحمد حسینی اشکوری نیز به چشم می خورد.
اوراق عتیق (مجموعه مقالات متن پژوهی، نسخه شناسی و فهرست نگاری)- دفتر دوم؛ به کوشش سیدمحمد حسین حکیم؛ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول: ۱۳۹۰؛ در قطع وزیری؛ با ۹۳۶ صفحه؛ به بهای ۲۴۰۰۰۰ ریال منتشر شده است.
معرفی کتاب از زکیه بیات