میراث مکتوب – ساختار و صورتبندی کتاب حاضر از سه بخش عمدۀ تعزیه، نمایش سنتی و تئاتر تشکیل می شود.
در یک کلام توان گفت دورۀ قاجار در نمایش تعزیه پایهای بلند دارد. در این دوره، تعزیه شکل نهایی نمایشی پیدا میکند و مقامات حکومتی و به ویژه شاه و رجال پیرامون او، با حمایت از آن، در یکدستی و بالندگی آن میکوشند. تعزیه رونق ویژه مییابد و طبیعی است که در این رونق و اعتبار، جهتهای گوناگون را تجربه و ترکیباتی تازه پیدا میکند. در این بخش بازسازی و بازنمایی دگردیسی تعزیه از عزاداری صرف به شکل نمایشی آن صورت میگیرد که از لابهلای منابع اصلی بازمانده از این دوره پژوهیده می شود.
اصطلاح نمایش از لحاظ وسعت معنایی آن و در قیاس با تئاتر (نمایش مدرن)، نمایشهای سنتی را نیز در بر دارد و از این رو برای ایجاز، کلمه تقلید که از آغاز دورۀ قاجار رواج مییابد، شکل دگرگون شده اعمال و رفتار دلقکان ادوار پیشین بود و یا به هر حال از درون آن سر بر کشید. از این رو نخستین مبحث این بخش به دلقکبازی اختصاص یافت و سپس مباحثی چون تقلید و سیهبازی (تخته حوضی، رو حوضی)، نمایشهای عروسکی، نمایشهای روایی (نقالی و شمایلگردانی) و نمایشهای شادیآور و نمایشهای آئینی مطرح گردید. در این بخش بازگویی مایههای طبیعی این نوع نمایشها و بازنمایی دگرگونی و دگرسانی آنها به ویژه از دورۀ مشروطه به بعد مورد نظر بود.
مبحث تئاتر که بخش سوم کتاب را در بر میگیرد خود عالمی دیگر است که یکسر در اختیار تحصیلکردگان بود و تاثیر و تغییری دیگر در پی داشت و در واقع نتیجه تلاش منورالفکرانی بود که در این عصر برای پیشرفت جامعه میکوشیدند. از این رو تئاتر محل اجتماع شمار زیادی از تحصیلکردگان میشوذ که نتیجه بلافصل آن زدودن حرمت از چهره نمایش و نمایشگرا در بین گروههای مختلف مردم و مقبولیت بازیگران در جامعه است. تئاتر با جهتگیریهای سیاسی و اجتماعی و اصلاحی خود، اصحاب ذوف و هنر را به خود جذب میکند و بر حسب لزوم و ملزومات زمانه وسیلهای برای پیشبرد دستاوردهای گوناگون دورۀ مشروطه میشود. بخش سوم روایت شکلگیری، بالندگی تئاتر از جوانب مختلف اجرا، بازیگری، نمایشنامهنویسی و غیره است طوریکه از سال ۱۳۰۰ شمسی به بعد تئاتر از مظاهر توسعه و تربیت جامعه می شود و گروههای گوناگون اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد.
نمایش دورۀ قاجار مستلزم شناخت سوابق عملی و نظری آن در ادوار پیشین است. در هر جا که لازم آمد، به ویژه در باب تعزیه و بعضی از نمایشهای سنتی، سوابق آنها نیز به ایجار فحص شد تا مقصد نوشتار مشخص باشد. دامنۀ منابع درباره نمایش دوره قاجار، در هر سه زمینه، وسیع و متنوع است. شاید در میان ممتازترین آنها که معطوف به جزئیات درخوری است، گزارشها و سفرنامههای فرنگیان باشد که مایههای فراوانی از مفاهیم و دادههای نمایشی این دوره را در بر دارند. این نوع آثار برای بازسازی حال و هوای نمایشی در ادوار مختلف دوره قاجار کارساز است چون روی سخن آنها بیشتر با عامه مردم و جریان تعزیه در لابلای لایههای گوناگون اجتماعی است. شماری از خاطرات رجال دوره قاجار در باب بعضی از مراحل شکلگیری، اجرا و تکوین نمایشها نکاتی ارزنده دارند و نکتههای مبهم آن را روشن می کنند….
در خاتمه هر بخش از کتاب، دو نمونه از برای مستندسازی متن پژوهش انتخاب و به گونه پیوست ضمیمه شده است. در بخش تئاتر، این دو نمونه دست کم در فن و مفاهیم نمایشی- زبان حال دورۀ قاجار است. نمایشنامه حسن مقدم بینش آغازین و انجامین مدرنیسم است که در پس تاریخ قاجار موج میزند.
آژند، یعقوب، نمایش در دورۀ قاجار، تهران، مولی، 728 صفحه، قطع: رقعی، بها: ۷۵۰۰۰۰ ریال، 1395.