میراث مکتوب- دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، به مناسبت 19 اردیبهشت‌ماه، روز اسناد ملی و میراث مکتوب، در یادداشتی به اهمیت این مقوله و لزوم توجه بیش از پیش به آن پرداخته است. متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید.
اسناد ملی و میراث مکتوب، در واقع ریشه‌های درخت تنومند هویت ملی و دینی ما ایرانیان است. گل‌نبشته‌ها، سنگ‌نگاره‌ها، کتیبه‌ها، مهرها، سکه‌ها، اسناد و نسخ خطی، آینۀ تمام‌قد فرهنگ و تمدن ایران و اسلام را تشکیل می‌دهند.
به گواهی فهارس نسخ خطی چاپ شده در ایران و دیگر کشورها، بالغ بر یک میلیون نسخۀ خطی فارسی و میلیون‌ها سند وقفی و غیر وقفی، در کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورها، از شبه قاره هند و پاکستان و آسیای میانه و ترکیه تا بسیاری از کشورهای اروپایی نگهداری می‌شود که هنوز تعداد بسیار محدود و اندکی از این نسخ خطی شناسایی و تصحیح انتقادی شده است. با یک عزم ملی می‌توان گلچینی از این آثار را از کشورهای مختلف جمع‌آوری و به عنوان منبع تحقیق و پژوهش در اختیار دوست‌داران فرهنگ و دانش قرار داد.
در اهمیت این اسناد ملی و مواریث فرهنگی، همین بس که برخی کشورهای همسایه، دست به مصادرۀ مفاخر فرهنگی ایران می‌زنند و مولوی و حکیم نظامی و ابن سینا را ترک‌زبان یا عرب‌زبان می‌خوانند و چشم از هزاران سند و نقشه می‌پوشند و خلیج فارس را با صرف مبالغ هنگفت در محافل بین‌المللی، خلیج عربی می‌نامند که قطعاً تلاش واهی آنان مصداق این شعر حافظ است:
ای مگس عرصۀ سیمرغ نه جولانگه توست عِرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری
همان طور که گفته شد، اسناد ملی و میراث مکتوب، سند هویت و اعتبار هر ملتی است که باید بر حفظ و نگهداری و معرفی و دسترسی آن تلاش کند.
کنفرانس عمومی یونسکو در سال 1991 تصمیم گرفت تا برنامه‌ای تحت عنوان «حافظۀ جهانی» برای پیشبرد ایمن‌سازی، حفاظت و دسترسی عمومی به میراث مستند بشری (که در تعریف آنها مشتمل است بر نسخه‌های خطی، اسناد، کتیبه‌ها، نقشه‌ها و میراث شنیداری و دیداری) از طریق دیجیتالی نمودن و در اختیار قراردادن آنها، تصویب کند.
در ایران، تاکنون 11 اثر مکتوب به عنوان میراث مستند در کمیته ملی حافظۀ جهانی طی 18 سال گذشته به ثبت جهانی رسیده و سال جاری هم ثبت سه اثر دیگر اعلام خواهد شد. ده‌ها اثر ارزشمند نیز وجود دارد که به عنوان میراث مشترک ایران با کشورهای منطقۀ آسیا و اقیانوسیه، ارزش ثبت جهانی و منطقه‌ای دارند. از این میراث مشترک می‌توان به عنوان یک الگو و پارادایم برای دیپلماسی فرهنگی بهره جست و روابط فرهنگی با بسیاری از کشورها را تقویت کرد. گسترش دیپلماسی فرهنگی از طریق نسخه‌های خطی جهان ایرانی، موجود در نقاط مختلف جهان، امری است که مغفول مانده و امیدواریم در برنامه جدی متولیان امر قرار گیرد.
به هر روی، هرچه به تعبیر «سازمان یونسکو»، به مؤسسات حافظه‌ای و مراکز پژوهشی که به حفاظت، تحقیق و تصحیح، و انتشار و دسترسی اسناد فرهنگی و نسخ خطی اهتمام می‌ورزند، بیشتر توجه شود، در واقع ریشه‌ها، پایه‌ها و ستون‌های ساختمان فرهنگی و علمی کشور تقویت شده و بدین وسیله از خطر زوال و نابودی در امان مانده است.
با این حال وظیفه یکایک ما خادمان اسناد و پژوهشگران نسخ خطی است که با استناد به وجود این همه مواریث علمی و تاریخی، با رونق‌بخشی به تولید دانش و پژوهش و انتشار اسناد ملی و میراث مکتوب، به دو نکته اساسی اهتمام ورزیم:
- به همگانی کردن فهم این اسناد و آثار مکتوب کمک کنیم.
- با آسیب‌شناسی و آگاهی‌سازی سنجیده و به تعبیر مقام معظم رهبری با جهاد تبیین، جلوی جعل سند برای هویت‌سازی برخی افراد که جاهلانه بر طبل تجزیه می‌کوبند را بگیریم. زیرا بر احدی پوشیده نیست که زبان فارسی که تقریباً تمام اسناد و نسخ خطی با این زبان نوشته شده، در همۀ ادوار تاریخی، حلقۀ فرهنگی ارتباط دهندۀ همه اقوام بوده است.
اما دو آرزو:
1. برخط شدن تصاویر اسناد و نسخ خطی
در دوسه دهۀ گذشته تلاش‌هایی برای شکستن انحصار و قفل دسترسی به تصاویر نسخ خطی برداشته شد و رفته رفته برخی کتابخانه‌ها پیشگام شدند و با رعایت محذوراتی، تمام تصاویر نسخ خطی را روی پایگاه اینترنتی کتابخانه خود گذاشتند. اول کتابخانه مجلس بعد کتابخانه‌های دیگر. اما این موضوع یک تصمیم ملی نبود و مدیران بعدی آمدند و یا برداشتند یا پولی کردند. امیدواریم با همتی که در جناب آقای مختارپور سراغ دارم، و حدود 30 سال است ایشان را به نیکی و نیکنامی می شناسم، با هماهنگی همه کتابخانه‌ها با عزمی جدی تماماً نسبت به برخط کردن و دسترسی آسان محققان اقدام کنند.
در اروپا، حدود ده سالی است که هر نسخه‌ای که یکبار کسی هزینه تصویربرداریش را می‌دهد، هرچند نفیس باشد، به صورت آنلاین در دسترس قرار می‌گیرد. ما چند نسخه نفیس خمسه را توانستیم برداشت و چاپ عکسی کنیم.
2. بر خط شدن فهارس خطی ایران و بعد تمام فهارس چاپ شده جهان
امیدواریم گام جدی برای رفع نقایص پایگاه فهرستگان نسخ خطی ایران که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی است، برداشته شود. در این فهرستگان حدود 700 هزار نسخه خطی ایران و برخی کشورها معرفی شده و امیدواریم امکان دسترسی به تمام اطلاعات نسخ خطی فهرست شده فراهم شود.
حسن پایگاه آقابزرگ تهرانی صاحب الذریعه در پایگاه خانه کتاب این بود که تمام محتویات فهرست چاپ شده با حدود 40 موضوع قابل جست‌وجو و در دسترس بود. این پایگاه مدتی است به دلایل فنی از دسترس خارج شده و امیدواریم بزودی چراغش روشن شود.
در پایان این سخن را با قصیدۀ «پیام ایران» از زنده‌یاد ملک الشعرای بهار، شاعر چکامه‌سرای میهن‌دوست سدۀ اخیر، در بیان اهمیت پاسداشت میراث نیاکان به فرجام می‌برم:
به هوش باش که ایران تو را پیام دهد تو را پیام به صد عزّ و احترام دهد
تو را چه گوید: گوید که خیر بینی اگر به کار بندی، پندی که باب و مام دهد
تو پای‌بند زمینی و رشته‌ایست نهان که با گذشته تو را ارتباط تام دهد
گذشته، پایه و بنیانِ حال و آینده است سوابق است که هر شغل را نظام دهد
به کارنامۀ پیشینیان نگر، بد و خوب که تلخکامیَ‌ات آرد پدید و کام دهد
ز درس حکمت و آداب رفتگان مَگسِل که این گسستگی‌ت، خواریِ مدام دهد
ولی ز سنت دیرین متاب رخ، زیراک به مُلک، سنّت دیرینه احتشام دهد
شعائر پدران و معارف اجداد حیات و قدرت اقوام را قوام دهد