میراث مکتوب- مراسم بزرگداشت علامه علی‌اکبر دهخدا، مؤلف و سرپرست تألیف لغت‌نامۀ بزرگ دهخدا در سالروز درگذشت وی برگزار شد. مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی که عهده‌دار برگزاری این همایش بودند، با دعوت از شخصیت‌هایی مانند حسن انوری، محمدرضا شفیعی کدکنی، جلیل دوستخواه و… رونقی خاص به این محفل بخشیده بودند. گزارشی از این برنامه را در ادامه می‌خوانید.
در آغاز برنامه مجری کمی درباره تاریخچه تاسیس موسسه لغت‌نامه دهخدا برای شنوندگان توضیح داد و گفت: در زبان فارسی کلمه فرهنگ‌نویسی با نام علی‌اکبر دهخدا گره خورده است. به گونه‌ای که با گذشت دهه‌ها از تالیف این فرهنگ، هنوز هم محققان زبان فارسی نیازمند مراجعه به این کتاب هستند.
وی افزود: در سال 1324 به تصمیم جمعی از نمایندگان مجلس شورای ملی، سازمانی به نام سازمان لغت‌نامه دهخدا تاسیس شد و عده‌ای از پژوهشگران به همکاری در تالیف لغت نامه پرداختند. از همان زمان تا پایان تالیف این اثر، تعداد زیادی از دانشجویان زبان و ادبیات فارسی و دیگر رشته‌ها در به انجام رساندن این کار همکاری کردند. با فوت علامه دهخدا در سال 1334 کوشش و پیگیری محمد معین و سید جعفر شهیدی اجازه نداد کار تالیف لغت‌نامه به تعویق بیفتد. در نهای در سال 1359، همه جزوه‌های لغت‌نامه تالیف شد و به چاپ رسید. این کار نتیجه از خودگذشتگی مرحوم دهخدا و همکارانش بود. هنوز هم که هنوز است، بسیاری از مولفان این اثر برای خوانندگان ناشناخته‌اند.
او در ادامه توضیح مختصری درباره فعالیت‌های موسسه داد و گفت: بیانیه موسسه دهخدا یکی از موارد گفتنی درباره دهخدا است. پژوهش در حوزه فرهنگ‌نویسی و آموزش زبان فارسی دو مورد اصلی این بیانیه یا آیین‌نامه است. در این سال‌ها هم سعی بر وفادار ماندن به این دو اصل داشته‌ایم. توسعه پیکره متنی زبان فارسی برای تدوین لغت‌نامه بزرگ موسسه یکی از فعالیت‌های ما بود. تولید لغت‌نامه‌های کاربردی و نشر لغت‌نامه در وبگاه موسسه یکی دیگر از برنامه‌هایی بود که طی این سال‌ها عملی شدند. گنجینه مجازی دهخدا نیز یکی دیگر از برنامه‌های موسسه است. این گنجینه باعث می‌شود کسانی که به موسسه دسترسی ندارند، از امکانات آن بهره‌مند شوند. سامانه آموزش مجازی زبان فارسی، تدوین کتاب‌های آموزشی برای غیرفارسی‌زبانان و پیگیری برای ایجاد رشته فرهنگ‌نویسی نیز از فعالیت‌های دیگر موسسه است. خبر خوش آنکه قرار است بنیاد حامیان موسسه دهخدا تاسیس شود. این کار به رونق فعالیت‌های لغت‌نامه کمک شایانی می‌کند.
او با بیان این نکته که نوشتن فرهنگ نیازمند دانستن دانش‌های متعدی مانند، سبک‌شناسی، زبان‌شناسی، عربی و… است؛ و کار فرهنگ‌نگار مورد انتقاد گروه‌های متعددی قرار می‌گیرد، از چند تن از مولفان لغت‌نامه دخدا دعوت کرد که از تجربیاتشان در این راه بگویند. او افزود: از تعداد بسیار زیاد افرادی که قدم در این راه سخت می‌گذارند، تنها عده کمی نامبردار می‌شوند.
حسن انوری، مولف فرهنگ سخن سخنرانی اول را بر عهده داشت و گفت: «افتخار من این است که 57 سال در خدمت موسسه دهخدا بوده‌ام. دهخدا یکی از بزرگ‌ترین مردان قرن اخیر است. نام دهخدا در تاریخ اخیر در زمینه‌های گوناگون زینت‌بخش اوراق تاریخ است. این مسئله تنها به لغت‌نامه نوشتن محدود نمی‌شود. نامه‌های سیاسی دهخدا نشان می‌دهد که او یکی از مردان موثر در تاریخ مشروطه است. در حوزه روزنامه‌نگاری نیز دهخدا یکی از مردان نامی است. شعر دوره مشروطه نیز وامدار دهخدا است.
دوست دارم خاطره‌ای از تجربه‌هایم در تالیف لغت‌نامه بگویم: وقتی که قرار بود من در لغت‌نامه مشغول شوم، بخش الف و میم را به من دادند. اولین کلمه امین‌السلطان بود. مولفان قبلی این فیش‌ها او را سیاستمداری موفق می‌دانستند. اما وقتی که فیش به دست من رسید، من این مطلب را اضافه کردم که او کشور را تمام و کمال به روس‌ها تقدیم کرد. با انتشار این فیش، نوه امین‌السلطان با موسسه دهخدا تماس گرفت. در آن زمان بودجه لغت‌نامه از شرکت نفت تامین می‌شد و او رئیس شرکت نفت بود. او گفت باید قول بدهید که به اجداد ما توهین نکنید. در ادامه من را احضار کردند. من فیش‌ها را با خودم بردم و موسسه را مجبور کردند این صفحه را تغییر بدهند. در سال‌های گذشته نقدی درباره شعر یاد آر دهخدا خواندم که آن را تحت تاثیر شعر یکی از شاعران آذربایجان دانسته بودند. اما با خواندن و مقایسه این دو شعر با یکدیگر متوجه هنر شاعری دهخدا می‌شویم. »
احمد سمیعی گیلانی، مدیر گروه ادبیات معاصر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پدر ویرایش ایران، سخنران دوم برنامه بود. او سخنانش را با موضوع نسبت خط و زبان با فرهنگ‌نویسی آغاز کرد و گفت: «زبان یک قسمت شنیداری دارد و خط قسمت دیداری ما خط را می‌بینیم، ولی خط تا وقتی خوانده نشود، زبان نیست. خط وقتی زبان است که خوانده و فهمیده شود. فرق زبان نوشتاری با زبان دیداری به خصوص در زبان فارسی این است که خط زبان فارسی کفایت کامل و مطلق برای پشتیبانی از زبان فارسی ندارد. حتی اگر ما حرکات را به این خط وارد کنیم، نمی‌تواند این زبان را به طور کامل منعکس کند. زیرا ما برای خواندن این متن اول باید آن را در متن شناسایی کنیم. مثلا در خواندن کلمه خواب، شناسایی ما نقش دارد که آن واو را نمی‌خوانیم. البته در این گفتار تغییر خط مطرح نیست، اما باید از این موضوع و این نقص اطلاع داشته باشیم. ما در فرهنگ‌ها راه آوانویسی را برای حل این مشکل پیشنهاد می‌دهیم. نقص این خط در امر تصحیح به علت تصحیف حروف مختلف به یکدیگر هم خودش را نشان می‌دهد.
علی‌اشرف صادقی، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و همکار موسسه دهخدا در حرف گاف نیز با برقراری یک تماس تلفنی سخنرانی‌اش را ارائه داد و گفت: من از سال 1340 تا 1342 در موسسه دهخدا فعالیت می‌کردم. کار بنده در این موسسه با معرفی استادم محمد معین آغاز شد. حدود 140 صفحه از حرف گاف به قلم بنده نوشته شد.
جلیل دوستخواه نیز به عنوان یکی از سخنرانان برنامه از تجربه همکاری‌اش با موسسه لغت‌نامه دهخدا گفت و توضیح داد: یکی از بزرگ‌ترین افتخارات من در زندگی همکاری با موسسه لغت‌نامه دهخدا بود. فعالیت من در موسسه دهخدا با دانشجو شدنم همراه بود و این کار در تعیین اهداف پژوهشی من نقش بسیار مهمی داشت. من افتخار همکاری با مرحوم دکتر معین را در این کار داشتم و توجه ویژه‌شان به من که تازه دانشجو شده بودم، افتخار زندگی من بود.
محمد استعلامی سخنرانی‌اش را با گلایه‌ای در باب قدرنشناسی آغاز کرد و گفت: من همیشه می‌گویم که ما قدر دهخدا را نمی‌دانستیم. همه فرهنگ‌نویس‌ها، دایره‌المعارف‌ها و مرجع‌نویسی‌ها باید مهر و امضا یا یادی از مرحوم دهخدا داشته باشند. دهخدا زمانی این کار را شروع کرد که هیچ حمایتی از نظر مالی نداشت. او با تربیت شاگردانی توانست چنین میراثی را از خود به جای بگذارد.
از لغت‌نامه که بگذریم، دهخدا حتی در طنز هم استاد بسیاری از طنزنویسان امروز است. غرض هوش و توانایی دهخدا در حوزه‌های مختلف است. وقتی که یادداشت‌های دهخدا را در موسسه تدوین می‌کردیم، نکته‌سنجی‌های متعدد و اظهارنظرهای عالی او نظر ما را به خود جلب می‌کرد و این فیش‌ها چیزی حدود چهل میلیون فیش بود. من نیز با معرفی دکتر معین وارد موسسه لغت‌نامه شدم و همکاری‌ام را در آن موسسه آغاز کردم.
خاطره‌ای دارم از روزی که خبر مرگ دهخدا را آوردند. آن روز ما درسی با معین داشتیم. من هیچ‌گاه ندیده بودم که معین کلاسی را تعطیل کند. آن روز او کلاس را تعطیل کرد و از کلاس بیرون رفت. وقتی که جنازه دهخدا را دیدیم، احساس کردیم که چقدر سبک است. همه می‌گفتند که او سبک‌بال از دنیا رفته است.
سعید نجفی اسدالهی که در تالیف لغت‌نامه با این موسسه همکاری کرده بود نیز با بیان خاطراتی از زمان فعالیتش در موسسه دهخدا صحبت‌هایی را انجام داد و در آن یاد محمد معین و علی‌اکبر دهخدا را پاس داشت.
در این لحظه از برنامه، شهرام ناظری به اجرای آوازی با شعر یاد آر علامه دهخدا پرداخت.
عبدالله انوار نیز درباره چگونگی ورودش به موسسه لغت‌نامه دهخدا گفت: «من در سن سی‌وچهارسالگی برای کار در موسسه لغت‌نامه دهخدا به آنجا رفتم. کار من در لغت‌نامه بیشتر نوشتن مدخل‌های حوزه ریاضیات و هندسه بود. من نیز با معرفی محمد معین به لغت‌نامه معرفی شدم. من از محمد معین خواستم که قبل از شروع کارم در لغت‌نامه آزمونی از من بگیرند. در روز امتحان ایشان کلیله ابن‌مقفع را جلو من گذاشتند و من هم توانستم آن را به‌خوبی اعراب بگذارم و بخوانم. همان روز ایشان فیش‌های بخش خ را به من دادند.»
رسول شایسته نیز به عنوان آخرین سخنران، خاطراتی را درباره این موضوع تعریف کرد و گفت: «در دوران دانشجویی ما تدریس دستور زبان فارسی در سطح عالی بر عهده دکتر معین بود. استاد همیشه سوالاتی می‌کرد و تکالیفی می‌داد. ایشان این تکالیف را سر کلاس بررسی می‌کردند. بر اساس همین تکالیف ایشان یک روز من را برای همکاری در لغت‌نامه دعوت کردند. همکاری من با موسسه بیشتر در مدخل‌های عربی لغت‌نامه بود. من فیش‌ها را می‌نوشتم و با کمک همکاران دیگر آن را تنظیم می‌کردیم.»
مریم میرشمسی که در سال‌های اخیر فعالیت‌ها و تلاش‌های بسیاری در تدوین زندگی‌نامه مولفان لغت‌نامه دهخدا داشته است، در این بخش از برنامه کمی درباره این اثر توضیح داد و گفت: «من نوشتن کتابی درباره زندگی‌نامه مولفان و همیاران تالیف لغت‌نامه دهخدا را با توصیه استادم دکتر شفیعی کدکنی آغاز کردم. این کتاب هم‌اکنون در مراحل پایانی خود قرار داد و زندگی هفتاد و اندی از این همکاران را شامل می‌شود. این کتاب قرار است تاریخچه لغت‌نامه دهخدا باشد. افرادی که برای تدوین این اثر کوشیدند، شخصیت‌ها، عقاید و شغل‌های متنوعی داشته‌اند. شاید این پرسش برای مراجعان به لغت‌نامه دهخدا پیش آمده باشد که چه بخش‌هایی از این لغت‌نامه را خود مرحوم دهخدا نوشته یا بر نوشتن آن نظارت داشته است. باید بگویم ما اطلاعاتی را در این مورد جمع کرده‌ایم که در وبگاه لغت‌نامه قابل‌مشاهده است. این قابلیت برای دیگر مولفان نیز فراهم است. در این کتاب مشخص کرده‌ایم که کدام حروف توسط کدام مولفان نوشته شده است و از هر مدخل تا مدخل دیگر را چه‌کسی نوشته است. البته ترتیب‌دادن تمامی این اطلاعات بر اساس دو منبع، یعنی فهرست نوشته‌شده توسط مرحوم دبیرسیاقی و جزوات بیست‌ودوگانه لغت‌نامه دهخدا است.»
در انتهای برنامه نیز محمدرضا شفیعی کدکنی درباره ضرورت تاسیس جایزه‌ای با نام علامه علی‌اکبر دهخدا گفت و اظهار امیدواری کرد که چنین اتفاقی در آینده نزدیک، با همکاری بنیاد حامیان موسسه لغت‌نامه دهخدا و خود موسسه به حقیقت بپیوندند. وی درباره این موضوع گفت: «این جایزه یکی از آرزوهای من بود و همیشه درباره آن با مرحوم افشار صحبت می‌کردم و به او نامه نیز نوشته بودم. خداوند را شاکرم که در سال 1400 قرار است اولین دوره این جایزه برگزار خواهد شد.»
او در ادامه گفت: «در قرن بیستم کسانی که مفهوم ایران را به لحاظ فرهنگی حفظ کرده‌اند و گسترش داده‌اند و دلیل جاودانگی آن شده‌اند، افرادی هستند که در کنار بزرگان قدیم، مانند فردوسی و نظامی، باید به آنان احترام گذاشت و سپاس‌گزار آنان بود. فکر می‌کنم اگر معدل همه کوشش‌های این قرن را بگیریم، علی‌اکبر دهخدا بالاترین جایگاه را در این میدان دارد.»
منبع: ایبنا