میراث مکتوب- مصطفی ملکیان در گفتاری که در ادامه می‌خوانید به داوری دربارۀ تفسیر معاصرانۀ قرآن پرداخته است.
تفسیر معاصرانه قرآن، تفسیری است با این چند مشخصه: اول اینکه آن را یک مفسر خاص ننوشته، بلکه چهار نفر از اسلام‌شناسان و قرآن‌پژوهان غربی زیر نظر و اشراف دکتر نصر گردآوری کرده‌اند. آنها ابتدا در میان تفاسیری که در طول تاریخ بر قرآن کریم نوشته شده، دو دسته را کنار گذاشتند: یکی تفاسیر با صبغه اسلام بنیادگرایانه و دوم تفاسیری که صبغه اسلام تجددگرایانه (یا تفاسیر روشنفکران دینی) در آنها وجود داشت و فقط به تفاسیری پرداختند که در آن مفسران به اسلام سنت‌گرایانه قائلند.
کار دومشان این است که از میان تفاسیر سنت‌گرایانه، ۴۰ تفسیر را انتخاب کرده‌اند که در طول تاریخ از جمله مهمترین تفاسیر قرآن کریم هستند. درباره هر آیه، همه تفاسیر این چهل منبع را کنار هم نهاده‌اند و آنچه به نظرشان پذیرفتنیترین می‌آمده، آورده‌اند. البته گاه پذیرفتنیترین تفسیر، یک تفسیر بوده و گاهی دو یا سه تفسیر؛ اما بالاخره پذیرفتنیترین تفسیری را که از یک آیه شده، از میان این منابع گرد آورده‌اند. از این نظر، این کتاب گزیدۀ بهترین تفاسیر سنت‌گرایان از منظر گردآورندگان و سرویراستار است.
این کتاب علاوه بر اینکه تفسیر قرآن و گزیده‌ای از تفاسیر است، یک وجه صرفه‌جویانه هم در آن ملحوظ است، بدین معنی که انصافا اگر بخواهیم این حجم از اطلاعات را کسب کنیم، خیلی باید وقت صرف کنیم.
داوری اثر
این تفاسیر فقط با مشرب سنت‌گرایانه گردآوری شده، بنابراین تقریباً هیچ نکته‌ای در آن نمی‌بینید که سخنی از تجددگرایان دینی یا بنیادگرایان باشد و باید بگویم در محدوده خودش بهترین است؛ اما از این لحاظ که آن دو دسته تفاسیر در آن نیامده، نقصان دارد. سرویراستار در مقدمه به دو نکته اشاره کرده‌اند که نشان می‌دهد درصدد بوده‌اند تا علت این نقصان را پیدا کنند: اول اینکه بیان کرده‌اند اصولا بیشتر مسلمانان در طول تاریخ سنت‌گرا بوده‌اند نه تجددگرا و بنیادگرا. دوم اینکه اصلا فهم درست از قرآن را فقط سنت‌گرایان دارند و آن دو دسته دیگر فهم درستی از قرآن و فرهنگ دینی ندارند.
در این تفسیر زیاده‌گویی وجود ندارد. ما در تفاسیرمان زیاده‌گویی داریم، یعنی یک مطلب واحد بارها تکرار می‌شود، اما در این تفسیر، شاهد تکرار مکررات نیستیم و هر نکته فقط یک جا بیان می‌شود.
نکته مهم دیگر این است که در این تفسیر، هر مطلبی را که در جاهای دیگر به آن ارجاع داده شده، جابجا ذکر می‌کند؛ یعنی خواننده علاوه بر اینکه در یک موضوع، نکته‌ای را می‌فهمد، اگر بخواهد درباره نکات مرتبط با این موضوع در جاهای دیگر تفسیر هم اطلاعات بیشتری پیدا کند، در داخل پرانتز آن نکات را نشان می‌دهند؛ لذا هر وقت بخواهد بحثی را تفصیل یا عمق بیشتر بدهد یا مطالب افزون بر آن را هم مطالعه کند، می‌تواند از این ارجاعات به‌راحتی استفاده کند. در این کتاب در عین حالی که تفسیر آیه با آیه صورت گرفته است، سلسله مقالاتی هم آمده که یک دید موضوعی از قرآن را به خواننده عرضه می‌کند. حجم این بخش اگرچه به اندازه تفسیر ترتیبی نیست، اما اینکه در یک کتاب هم تفسیر ترتیبی وجود دارد و هم موضوعی، امتیاز مهمی است.
گردآورندگان این تفسیر، سنت‌گرایانی هستند که از دنیای جدید بی‌خبر نیستند؛ بنابراین تا حدی حساسیت‌های انسان امروزی را در نظر می‌گیرند؛ به این معنا که می‌کوشند اگر مطلبی در قرآن، ظاهرش با عقلانیت جدید یا با اخلاق جهانی و حقوق بشر ناسازگار است، این تعارض را تا حد توان خود حل و رفع کنند. این افراد با استفاده از میراث فرهنگی این چهارده قرن، نهایت آنچه می‌شد برای خواننده امروزی بیان کنند، بیان کرده‌اند؛ اما این را که خواننده امروزی این مطالب را می‌پذیرد یا نمی‌پذیرد، باید در جای خود مورد بررسی قرار داد.
آنچه با قاطعیت می‌گویم این است که اگر می‌خواهید یک تفسیر را از میان تمام تفاسیر قرآنی که در طول تاریخ نوشته شده است مطالعه کنید، همین تفسیر معاصرانه قرآن کریم است، البته به دلیل ویژگی‌هایی که بیان کردم در تفاسیر دیگر نیست، با اینکه مواد خامش از دل ۴۰ تفسیر سنت‌گرایانه بیرون آمده است.
منبع: روزنامه اطلاعات