میراث مکتوب- حکیم ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی ابن مؤید نظامی شاعر معروف ایرانی قرن ششم هجری قمری، در سال ۵۳۵ هجری قمری از پدر و مادری ایرانی در شهر گنجه متولد شده و از فنون حکمت و علوم عقلی و نقلی و طب و ریاضی و موسیقی بهره کامل داشته و از عالمان فلسفه و حکمت بوده است.
شهر گنجه، زادگاه نظامی در شمال غربی جمهوری آذربایجان و از شهرهای تاریخی قفقاز است و این سرزمین تا حدود دویست سال پیش جزو کشور ایران بود اما در جنگ‌های ایران و روسیه، طی قراردادهای گلستان و ترکمانچای به روسیه الحاق شد.
مهمترین اثر نظامی گنجوی “پنج گنج” یا “خمسه نظامی” نام دارد و دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است؛ وی در سال ۶۱۴ هجری قمری وفات یافته است.
پیشینه تحریف هویت نظامی گنجوی
طبق اطلاعات و اسناد موجود، گویا نخستین بار استالین در شوروی با “آذربایجانی خواندن نظامی” این قضیه را آغاز کرده است و جلال متینی مورخ و محقق تاریخ و فرهنگ ایران می نویسد؛ «دولت شوروی تصمیم گرفت در هر یک از جمهوری‌های خود، مراسمی به منظور تجلیل از یکی از بزرگان آن سرزمین برپا کند، چون تَرک نامداری را در آذربایجان شوروی نیافتند، به سراغ نظامی رفتند و چون می‌دانستند کسی ادعای ترک بودن نظامی را نمی‌پذیرد، به استالین متوسل شدند.» (متینی، ۱۳۸۰: ۲۴۷).
«سرگئی آقاجانیان» شرق شناس معروف در مقاله «پنجاهمین سالگرد یک تحریف فرهنگی» که در مجله ایران‌شناسی چاپ شد، نوشته است که استالین در سوم آوریل ۱۹۳۹ میلادی در روزنامه«پراودا» ارگان حزب کمونیست، نظامی را با استناد به یک بیت شعر از او، شاعری متعلق به آذربایجان و ترک زبان معرفی کرده است.
او می نویسد؛ «زمامداران شوروی که خطر بروز جنگ دوم جهانی را حدس زده بودند، برای افزایش قدرت دفاعی و روحیه‌مردم مناطق مختلف کشورشان، تصمیم به تقویت حس میهن پرستی و غرور ملی آنها می گیرند. به همین منظور، جعل هویت نظامی توسط استالین در راستای همین سیاست عوام فریبانه صورت گرفته است.» (آقاجانیان، ۱۳۷۱: ۶۶).
بنابر نوشته های جلال متینی؛ «پس از استالین نوبت به گورباچف رسید. در دوران زمامداری وی در مراسم هشتصد و پنجاهمین سال تولد نظامی از مجسمه او در مسکو پرده برداری شد و حکمدار مسکو نظامی را «خادم بزرگ آذربایجان» نامید!» (متینی، ۱۳۸۰: ۲۴۸).
اما رئیس بنیاد ایران‌شناسی دانشگاه سینت پیتسریگ شوروی سابق، طی مقاله‌ای در رد نظر استالین نوشته است: « مجسمه نظامی را در خیابانی نصب می‌کنند و او را تُرک معرفی می‌کنند. در حالی که او حتی یک بیت به زبان ترکی ندارد. این مجسمه‌سازی‌ها و هویت‌سازی‌ها، ریشه در ناسیونالیسم دارد». (آقاجانیان، ۱۳۷۱: ۷۰)
هر چند خاستگاه نظامی آذربایجان بوده است اما این نیز ترک بودن زبان وی را ثابت نمی کند زیرا محققان معتقد هستند زبان رایج در منطقه آذربایجان در دوره حیات نظامی، زبان آذری بوده است.
«زبان فارسی دری، زبان مادری نظامی نیست و احتمالاً آن را باید آموخته باشد. زبان متداول ناحیه آذربایجان در عهد نظامی و مدت‌ها پس از زمان وی، زبان آذری بوده است و زبان مادری نظامی در هر حال، ترکی یا دری نبوده است.» (پورنامداریان، ۱۳۸۹: ۶)
مطابق اطلاعات موجود، هویت تراشان برای فراهم کردن شعر ترکی به نام نظامی گنجوی، بخشی از اشعار تُرکی شاعری به نام «نظامی قارامانلی» که ۲۵۰ سال بعد از نظامی گنجوی در آناتولی زندگی می کرده است را به نام دیوان تُرکی نظامی گنجوی در ایران چاپ کرده اند در حالی که دیوان نظامی قارامانلی حدود ۵۰ سال پیش در ترکیه چاپ شده بود.
استاد فقید یحیی شیدا از شاعران نامدار تبریز که در احیای آثار زبان و ادبیات آذری سابقه درخشان دارد، گفته بود این کتاب جعلی است و به شاعری به نام «نظامی قارامانلی» از سخن‌سرایان سده هشتم و اوایل سده نهم هجری در آسیای صغیر تعلق دارد.
تحریفات جدید در هویت شاعر ایرانی
در اوایل آذرماه ۱۴۰۰ خبرهایی مبنی بر حذف عنوان شاعر پارسی از دیوان شعر نظامی در جمهوری آذربایجان و معرفی این شاعر ایرانی به نام شاعر ملی این کشور همسایه، در برخی خبرگزاری‌ها و سایت‌های خبری انتشار یافت و بار دیگر واکنش‌های استادان زبان و ادبیات فارسی و ترکی و دلسوزان به میراث و فرهنگ اصیل ایران را برانگیخت.
جمهوری آذربایجان سال جاری ۲۰۲۱ میلادی را در این کشور سال نظامی گنجوی نامگذاری کرده است و در خبرهای منتشره به نقل از مرکز ترجمه دولتی جمهوری آذربایجان گزارش شده که باکو در اقدامی اعلام کرده امسال کتاب «هفت پیکر» را برای ارسال به اروپا به زبان‌های اسپانیایی، روسی و انگلیسی ترجمه کرده است و در توضیحات مربوط به نظامی گنجوی عنوان «شاعر پارسی »را برداشته و آن را «شاعر ملی جمهوری آذربایجان» خوانده است.
همچنین در این خبرها آمده است که دولت جمهوری آذربایجان پیش از این نیز اشعار کاشی کاری‌شده پارسی بر روی بدنه مقبره نظامی را با اشعار ترکی جایگزین کرده و سفیر جمهوری آذربایجان در لندن به معرفی نسخه خطی خمسه نظامی گنجوی، به عنوان اثر فرهنگی ایرانی در کتابخانه ملی انگلیس معترض بوده است.
تارنماهای خبری مدعی شده اند جمهوری آذربایجان در سال های گذشته با نصب مجسمه نظامی در کشورهای مختلف جهان، او را شاعری منصوب به خود معرفی کرده است و در استمرار
تلاش برای زدودن نشانه های فرهنگ و تمدن درخشان ایران از ناحیه ارّان و قفقاز، کتیبه های فارسی را از مقبره نظامی برداشته و به جای آنها اشعار ترکی آذری جایگزین کرده اند.
فراموش نکنیم که کتاب هفت پیکر در سال ۲۰۰۰ در مادرید اسپانیا با پیشگفتاری با عنوان نظامی گنجوی شاعر بزرگ پارسی منتشر شده است و خوانندگان اروپایی، نظامی گنجوی را به نام شاعر پارسی می‌شناسند.
۱۰۰ درصد اشعار نظامی فارسی است
دکتر مجتبی عالم‌خواه پژوهشگر و استاد پیشین ادبیات دانشگاه های گیلان، هویت تراشی برای نظامی و معرفی کردن او به عنوان شاعر ترک و آذری زبان را صددرصد نادرست و خلاف اسناد و مدارک حقوقی، سیاسی، ادبی و تاریخی دانست.
وی تاکید کرد: این ادعای برخی جریان ها و افراد متعصب و افراطی وابسته به انگلیس، رژیم صهیونیستی و آمریکاست و به نیت جدایی و تفرقه افکنی و تحقیر ایران و بزرگان ادب فارسی صورت می گیرد.
وی تصریح کرد: کم کاری های ما و برخی راهبردهای افراد به نسبت ناآگاه و غیرمتعهد به فرهنگ و ادب ایرانی و اسلامی نیز از دلایل این تحریف است که متاسفانه به جای پاسداشت سرمایه های ادبی و ملی، سبب نفی هویت اصیل ما می شود.
عالم‌خواه افزود: اینکه نظامی ساکن گنجه بوده و این شهر در حال حاضر جزو قلمرو جمهوری آذربایجان است، دلیل بر وجود اشعار ترکی از این شاعر نیست و اگر به این مساله با دید هویت تاریخی بنگریم، درمی یابیم که ۱۰۰درصد اشعار نظامی فارسی بوده است.
استاد پیشین دانشگاه و مولف ۷۴ کتاب و مقاله علمی و ادبی ادامه داد: هیچکدام از شاعران قرن های ششم، هفتم و هشتم که پیرو سبک عراقی شاخه آذربایجان بوده اند، هرگز شعر ترکی نسروده اند و اشعارشان همه فارسی بوده است و آن زمان، کشوری به نام جمهوری آذربایجان نبوده و شاعران آن دوره در قلمرو ایران بزرگ بوده اند.
او گفت: متاسفانه تحلیل نادرست و هویت تراشی در خصوص مولانا نیز اتفاق افتاده است در حالی که او نیز ایرانی بوده و همه اشعارش به زبان فارسی است، اما ترکیه آن را از آن خود می داند و رومی نام نهاده است و افغانستان نیز مولوی را بلخی می شمارد، در حالیکه باید در تعیین هویت ها به تاریخ حیات آنها توجه داشته باشیم.
نظامی قابل مصادره نیست
عضو هیات علمی دانشگاه تبریز تحریف آثار نظامی را عملی مذبوحانه و نعل وارونه زدن دانست و گفت: هفت پیکر نظامی به دلیل پیچ در پیچ بودن و داشتن انواع عناصر ایرانی، هرگز قابل مصادره نیست مگر اینکه در هفت پیکر که بهرام نامه و هفت گنبد نیز نامیده می شود، کل شخصیت ها را عوض کنند؛ مثلا بهرام را تبدیل به الهام یا فرد دیگر کنند.
دکتر محمد خاکپور ادامه داد: نظامی هفت پیکر را طوری ساخته که همه عناصر و واژگان و توصیفات آن، جز بهرام کسی را شامل نمی شود و هویت بهرام نیز معلوم است و از سوی دیگر نظامی از قرن ها پیش در دنیا شناخته شده و بسیاری از آثار آو به چند زبان ترجمه گردیده و ترجمه های روسی و آلمانی آن مشهور است.
وی افزود: هیچ کدام از ترجمه های نظامی اصالت فارسی ندارند زیرا ترکیبات، استعاره های پیچیده و انتزاعی، مجازات و کنایات او که در اغلب موارد، ایهام و استعاره دیگری را از درون خود خلق می کنند، ترجمه پذیر نیستند.
او تصریح کرد: من به عنوان مثال، ترجمه مخزن الاسرار را مطالعه کرده ام خیلی از نظامی دور است؛ کتابی را هم از محققان آذربایجانی در مورد موسیقی شعر نظامی داوری کرده ام که ارتباطی به نظامی نداشت و ده ها کتاب و مقاله را از طریق سفارت بررسی کرده ام و با وجود اینکه جاعلان ره به جایی نبرده اند اما به زور تحریف می کنند.
خاکپور گفت: اگر کسی با ارجاعات برون متنی نظامی به ویژه درباره اصطلاحات حکمی، کلامی، فقهی، تفسیری، مباحث مربوط به طب قدیم، جانورشناسی و ضرب المثل ها آشنا نباشد، هر چه قدر هم مترجم زبردستی باشد، نمی تواند متن را ترجمه کند. به عنوان مثال به چند نمونه ناچیز اشاره می کنم؛
تخته اول که قلم نقش بست
بر در محجوبه احمد نشست
حلقه حی را کالف اقلیم داد
طوق ز دال و کمر از میم داد
امی گویا به زبان فصیح
از الف آدم و میم مسیح
***
مرا در کویت ای شمع نکویی
فلک پای بز افکندست گویی
بسیاری از این ابیات حتی بزرگ ترین نظامی پژوهان را به خطا و بیراهه انداخته است؛ “امی” چگونه می تواند گویا و دارای زبان فصیح باشد؟ آیا “محجوبه” می تواند معنای ایهامی داشته باشد یا نه؟ “پای بز افکندن” یعنی چه؟
به ویژه در معراجنامه ها و در خلوت های دل و نیز توصیفات نظامی مطالبی مطرح می شود که اهل زبان نیز به تنگنا می افتند و نیز در نظر داشته باشیم که قدما تا قرن هشتم برای کلمات به خاطر حفظ حرمت مخاطب هرگز نقطه نمی گذاشتند.
به عقیده این عضو هیات علمی دانشگاه تبریز وقتی به سراغ نطامی می رویم باید به بافت تاریخی، مذهب و حوادث اجتماعی منطقه قفقاز به همراه ویژگی های فنی بوطیقای (فرم و ویژگی های شعری) نظامی توجه داشته باشیم و بدانیم که عدم توجه به بافت متن و تحولات صورت گرفته موجب می شود با متر و معیار امروزین به سراغ نطامی برویم و اینجاست که دست تحریف کنندگان رو می شود.
به گفته خاکپور در این نهصد سال بعد از نظامی تحولات عظیمی در حوزه سیاست و زبان و ایدئولوژی صورت گرفته است و تا ما به قرن ششم برنگردیم، به هیچ وجه به درک درستی از نظامی نخواهیم رسید و قدیم ترین نسخه شناخته شده از نظامی ۲۰۰ سال با او فاصله دارد و این امر و ویژگی های بوطیقای نظامی، مشکل ما را در درک و دریافت شعر او بسیار دشوارتر می کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز ادامه داد: متاسفانه افرادی احساساتی و ضد ترک، به دروغ هویت می تراشند و اسم فاعل عربی ناصر را ” ناصیر” کلمه عبرانی ابراهیم را ” ایبراهیم” ترک را ” تورک، آذربایجان را” آزربایجان و هزاران کلمه عربی و فارسی را تغییر می دهند.
شعرهای ترکی منسوب به نظامی جعلی است
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علوم پزشکی استان البرز و دانشگاه آزاد اسلامی کرج در پاسخ به مدعیان وجود اشعار ترکی از نظامی گنجوی می گوید: نظامی، اشعار ترکی نداشته است و متاسفانه بعضی شعرهای ترکی را که به این شاعر بزرگ ایرانی نسبت می دهند، سروده هایی جعلی است و با سبک و زبان نظامی و عصر او سازگاری ندارد.
دکتر غلامحسن پیرزاده تصریح کرد: زبان رایج در منطقه زندگی نظامی گنجوی در قرن ششم، فارسی بوده و حاکمان و درباریان به زبان فارسی سخن می گفته اند و حتی زبان کوچه و بازاری اغلب مردم نیز فارسی بوده است.
وی، ترجمه های منسوب به نظامی را محل اشکال دانست و گفت: برخی ترجمه هایی که به زبان ترکی از آثار نظامی صورت گرفته است، بسیار ناشیانه است و ایرادات صرف و نحوی فراوان در آن وارد شده است.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علوم پزشکی استان البرز و دانشگاه آزاد اسلامی کرج، ادامه داد: زبان ترجمه در این قبیل آثار، با زبان حاکم با عصر نظامی همخوانی و تناسب لازم را ندارد.
پیرزاده به سبک و شیوه اشعار ترکی نسبت داده شده به نظامی نیز اشاره ای کرد و گفت: این شعرهای منسوب به شاعر پارسی گوی، نه تنها با گویش رایج در عصر او هم خوانی ندارد، بلکه از لحاظ نوع دستوری واژگان اعم از فعل، اسم و حرف نیز با آثار نظامی فاصله زیادی دارد.
نظامی حماسه سرای عشق و انسان
دکتر شهروز دولتخواه جامعه شناس و دکترای ارتباطات بین الملل، میهن دوستی عاشقانه را امری اخلاقی و نشان دهنده حس تعلق درونی یک انسان به تاریخ و فرهنگ و ادبیات غنی (اسطوره ها و افسانه های کهن ) سرزمین خود دانست و گفت: نظامی با تخیل قوی و شورانگیز و در متعالی ترین شکل در قالب سروده ها و منظومه های عاشقانه و احساسی به آن پرداخته است.
وی دوست داشتن تاریخ و تمدن پرافتخار ایران را بهترین وجه شخصیتی نظامی برشمرد و افزود: این شاعر پارسی گوی، علاقه و عشق خود را به تاریخ باستانی ایران نشان داده و با شناخت از روحیه و مقتضیات خیال پردازنه مردم سرزمین اش، با روایت عشق و احساس از زبان قهرمانانش با آنان به گفت و گو نشسته است.
او ادامه داد: پیر گنجه بر بلندای داستان سرایی ایران زمین و به عظمت کل تاریخ جای دارد و نه امکان مصادره اش هست و نه خیال تحریف در جهان و جان او می تواند موجب جدایی او از ایران و مردمان عاشق اش باشد.
دولتخواه، تاریخ ادبیات ایران زمین را سرشار از قصه ها و سروده های شورانگیز و خیال پردازانه ای معرفی کرد که نظامی، در طول سالیان دراز به فرزندان این خاک و بوم هدیه کرده است.
او می گوید: مردمان ایران زمین، حیات اجتماعی و فرهنگی و زندگی روزمره خود را با نظامی و قصه های عاشقانه او پیوند زده اند و در درازی زمان، با سروده های او خو گرفته، به داستان سرایی هنرمندانه اش افتخار کرده و طی چندین نسل، یاد و خاطرش را زنده نگه داشته و سروده هایش را دهان به دهان نقل کرده اند و همچنان با داستان هایش زندگی می کنند.
به عقیده این جامعه شناس و استاد ارتباطات بین الملل، آموزه های فرهنگی و اجتماعی در گستره شعر و ادب پس از نظامی و متاثر از ادبیات توصیفی و تمثیلی او، تقویت شده و چندین نسل از قصه پردازان ایران دنباله رو شیوه داستان سرایی او شده اند و این شیوه داستان سرایی، متعلق به جغرافیا و فرهنگ ایران است و امکان جدا کردن وجود ندارد.
دولتخواه افزود: نظامی خیال مردمان را به بیستون سرفراز پرواز می دهد و دل و جانشان را با قصه روح نواز خسرو و شیرین آکنده می کند و تعلق خاطر و علاقه اش را به ایران باستان نشان می دهد و مردمان عاشق صفت و میهن دوست را با جزییات فرهنگ و تاریخ و ادب پرافتخار ایران آشنا می سازد.
وی گفت: اندیشه میهن دوستانه و عاشقانه نظامی در خسرو و شیرین، تفکر حکیمانه و نوع دوستانه او در حماسه دل انگیز لیلی و مجنون در لابلای چادرها و زندگی قبیله ای یا واحه ای مردمان بادیه نشین، پردازش بی نظیر و عالمانه و با شکوه به شخصیت و حهان بینی اسکندر و در هم آمیختگی دنیای فکری و فرهنگی اسکندر با عظمت تاریخ و فرهنک کهن ایران، نمونه های برجسته ای از اندیشه جهانگرایی همراه با میهن دوستی نظامی اوست.
این جامعه شناس و دکترای ارتباطات بین الملل اظهار کرد: خمسه نظامی که نشان از تاثیرات اجتماعی و فرهنگی تاریخ و تمدن ایران بر ذهن و جهان فکری شاعران و ادیبان این سرزمین دارد، سرشار از ستایش خداوند به همراه جهان بینی انسان دوستانه، اخلاق، تعلیم و تربیت و موعظه های حکیمانه نظامی در باب زندگی و دین و دنیای مردمان است.
دولتخواه ادامه داد: خسرو و شیرین اش نظامی بازگو کننده شکوه باستانی و عظمت تاریخی ایران زمین است و لیلی و مجنون اش، دنیایی از خیال و خاطره و عشق و کشمکش های قبیله ای و بررسی موشکافانه اخلاقیات و پیوندهای فرهنگی ناگسستتی سنت و عرف و محدودیت های دست و پاگیر است.
در مقابل جعل و تحریف چه باید کرد؟
به نظر می رسد برای پاسداشت بهتر میراث فرهنگی و ادبی ایران زمین، باید به قدری به دست درازی و جعل و تحریف در این حوزه حساس باشیم که گویی عاملی بیگانه وارد آب و خاک و جغرافیای ما می شود.
وقتی در خارج از کشور جهت جبران خلاهای فرهنگی به دنبال شخصیت سازی و جعل عنوان و دیوان هستند، نباید ارزش و اهمیت سرمایه ها و داشته های تاریخی خود را در طاقچه عادت و روزمرگی فراموش کنیم.
تلاش های صورت گرفته از سوی برخی کشورها برای ثبت ساز تار، موسیقی عاشیقی، بازی چوگان، نان لواش و شب یلدا و موارد دیگر در فهرست آثار فرهنگی جهان، که متاسفانه برخی از آنها به نام دیگران ثبت شده است، تسامح دستگاه های مسئول را می رساند و در صیانت از میراث نظامی گنجوی نیز نباید فقط به نامگذاری ۲۱ اسفندماه به نام این شاعر اکتفا کنیم.
در مقابل تحریفات صورت گرفته در خصوص این شاعر پارسی گوی در خارج از کشور، باید هم از ظرفیت دستگاه دیپلماسی استفاده شود، هم برای آشنایی بیشتر نسل جوان با این چهره ادبی فاخر در مراکز علمی و دانشگاهی برنامه ها اجرا شود و کرسی های زبان و ادب فارسی حول این موضوع فعال شود و انجمن ها و تشکل هایی نظیر خانه ادبیات و موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران واکنش مقتضی نشان بدهند.
تعریف جایزه ادبی نظامی گنجوی برای تجلیل از مفاخر ادبی، استمرار برگزاری کنگره های بزرگداشت و عکس العمل به جا و متقن رسانه های گروهی با تولید محتواهای مستند و موثر می تواند در رویارویی فرهنگی و تبلیغاتی با جاعلان و تحریف کنندگان دست برتر را داشته باشد تا از این پس، غباری از سر تساهل تا تغافل بر تندیس مفاخر ملی ما ننشیند.
تاخت و تاز بیگانه بر روی هویت ها و شخصیت های تاریخی نتیجه ای جز سستی بنیان های اعتقادی و باورهای وحدت آفرین نخواهد داشت و برای جلوگیری از این خسران بزرگ، باید عشق به ایران و فرهنگ و ادب اصیل ایرانی اسلامی را بیش از پیش رواج دهیم و همچون نظامی که فرموده ” همه عالم تن است و ایران دل / چون که ایران دل زمین باشد” مرزهای فرهنگی تاریخی خود را پاس بداریم.
منابع
آذری ها، وب سایت تحلیلی و خبری، https://b2n.ir/s03995 ، اسفند ماه ۱۳۹۹
آقاجانیان، سرگئی، پنجاهمین سالگرد یک تحریف فرهنگی، مجلّه ایران‌شناسی، سال ۴، شماره ۱، بهار ۱۳۷۱
پورنامداریان، تقی، گزیده مخزن‌الاسرار، (با همکاری مصطفی موسوی)، تهران، علمی و فرهنگی. ۱۳۸۹
متینی، جلال ، بزرگداشت نظامی گنجوی در مسکو و سن‌پطرزبورگ، مجله ایران‌شناسی، سال ۴، شماره دوم، تابستان ۱۳۷۱
نظامی گنجوی، کلیات اشعار نظامی، از روی نسخه وحید دستگردی، تهران، زرّین. ۱۳۷۵
منبع: ایرنا