نصایح شاهرخی را میتوان در زمرۀ اندرزنامههایی بهشمار آورد که خطاب به سلاطین و حاکمان نوشته و به ایشان تقدیم میشد.
مؤلف کتاب، جلال قائنی (درگذشته ۸۳۸ ق.)، از فقیهان و واعظان مشهور نیمۀ نخست قرن نهم هجری در خراسان و در شهر هرات بود که مورد توجه شاهرخ تیموری قرار داشت و در مقطعی به عنوان محتسب هرات نیز گماشته شد.
وی در متن حاضر با تأکید بر اصول زمامداری یک حاکم مسلمان و با بهرهگیری از آیات و روایات و موضوعات مندرج در متون حدیث، تفسیر و فقه اهل سنت، بهویژه مذهب حنفی، و با استفاده از برخی متون تاریخی، خطاب به حاکم وقت (شاهرخ) نصیحتها و اندرزهایی را یادآور می شود که از خلال آن، آگاهیهای تازهای از اوضاع اجتماعی، اقتصادی و مذهبی خراسان در عهد تیموریان به دست میآید.
از کتاب نصایح شاهرخی تنها یک نسخه در کتابخانۀ ملی اتریش شناسایی شده که در تملک کتابخانۀ شاهرخ بوده است. مطابق متن کتاب آغاز تألیف آن در ذیقعدۀ ۸۱۳ ق. و اتمام آن روز چهارشنبه ۲۷ جمادیالثانی سال ۸۲۰ ق. بوده است.
فصلبندی کتاب در قالب 10 اصل و 4 مقصد است که هر مقصد خود به 10 فصل تقسیم میشود.
اصول ده گانه کتاب شامل است بر: در نیّت پادشاه؛ در آن که با پادشاهی تمام حقوق شرع میتوان به جا آورد؛ در ذکر آیاتی از قرآن که نصیب اهل دولت است؛ در ذکر احادیثی از پیامبر (ص) که نصیب اهل دولت است؛ در دانستن قدر ولایت و سلطنت؛ در بیان خطر و ضرر ولایت و سلطنت همراه با ظلم؛ در بیان آن که محتاجترین خلق به نصیحت حاکمان هستند؛ در نیاز پادشاه به وجود عالمی خداترس و راستگوی؛ در بیان این که نصیحت و دعای ملوک از نصیحت و دعای همگان مهمتر است؛ در شرایط نصیحت ملوک.
مقاصد چهارگانه کتاب نیز عبارت است از: عدل با رعیت؛ رحم بر ضعیفان؛ در احوال لشکر؛ و سیاست رعیت خصوصاً بر اهل فساد.
غلامرضا امیرخانی در مقدمه به زندگی و آثار قائنی، نگاه همعصرانش به او، آثار قائنی، و شاگردان، فرزندان و نوادگان او، پرداخته و صفحاتی به موضوعات «قائنی و سیاست مذهبی شاهرخ» و «قائنی و اوضاع مذهبی قهستان» اختصاص داده است.
مصحح در بخشی تحت عنوان «یادداشتها» توضیحاتی دربارۀ برخی اسامی و اصطلاحات ارائه کرده و نمایهای عام نیز برای کتاب فراهم آورده است.
از مقدمۀ مصحح
امیرخانی در مقدمه با اشاره به پایبندی شاهرخ به اصول شریعت و اهتمام به فرایض و مناسک دینی، و نیز سعی بلیغ او در تحکیم مبانی دینی و اشاعۀ اصول مذهب حنفی، از جایگاه جلال قائنی در این تلاشها سخن گفته است. به گفتۀ او «قائنی از همان آغاز زمامداری شاهرخ مورد توجه وی قرار گرفت و به دستور او به کار وعظ و خطابه و تدریس در هرات مشغول شد».
وی همچنین با اشاره به حضور پررنگ فقیهان و عالمان دو مذهب حنفی و شافعی در شهر هرات، پایتخت شاهرخ، تبدیل شدن این شهر به مقصد طالبان علم دین، و وجود کتابخانهای غنی در دربار شاهرخ، مینویسد: «خواندمیر در سه اثر خود از مدرسهای با نام پیش بره یاد کرده که به دستور قائنی بنا شده بود و داخل شهر هرات قرار داشت. جلال قائنی همزمان در روستای جغرتان از توابع هرات نیز حضوری پررنگ داشت و در مدرسۀ آنجا که خودش ساخته بود به درس و بحث و کارهای علمی مشغول بود».
وی با اشاره به نقل سیفی هروی که روستای جغرتان را در عهد آلکرت از محلهای فعالیت و اختفای پیروان اسماعیلیه معرفی کرده، مینویسد: «بعید نیست که مؤلف ما در راستای مبارزه با این گروه و آموزههای ایشان، در آنجا استقرار یافته باشد».
موافقت شاهرخ با درخواست قائنی برای عفو جمعیت پرشماری که شاهرخ قصد کوچاندن آنان به ماوراءالنهر را داشت، و یادکردن مورخان و نویسندگان قرن نهم با تکریم و تعظیم از قائنی از دیگر نکاتی است که به منظور نشان دادن جایگاه قائنی در مقدمه به آنها اشاره شده است.
بنا به مقدمه «المولی الامام الهمام، مبیّن الحلال و الحرام، ناصح الملوک و الحکام، سلطان المدرسین و برهان المواعظین، جلال الحق و الدین، پیشوای دلیر و بزرگوار، روشنگر حلال و حرام، پندآموز پادشاهان و فرمانروایان، سلطان برتر مدرسان و الگوی واعظان، شکوه حق و دیانت» از جمله القابی است که در فرائد غیاثی برای جلال بن محمد قائنی ذکر شده است.
«نصایح شاهرخی» تألیف جلال بن محمد قائنی، با تصحیح و تحقیق غلامرضا امیرخانی، در 474 صفحه و با قیمت 820 هزار تومان از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.

