میراث مکتوب- مراسم نقد و بررسی کتاب زندهیاد باستانی‌پاریزی با عنوان «سیاست و اقتصاد عصر صفوی» به عنوان نوزدهمین کتاب از صد کتاب ماندگار قرن روز یکشنبه ۱۸ شهریور ۱۴۰۳ در سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.
سید سعید میرمحمدصادق، پژوهشگر تاریخ در این نشست گفت: استاد باستانی پاریزی شیوه خاصی در نگارش کتاب‌های تاریخی دارد که به نوعی او را از هم نسلانش و نسل بعد از او متمایز می‌کند. او یک الگوی بی‌نظیر و مهمی است که به منابع سنت شفاهی و مکتوب اهمیت داده است.
وی با اشاره به منابع مورد استفاده باستانی پاریزی در این کتاب افزود: کتاب «سیاست و اقتصاد عصر صفوی» متفاوت از بقیه آثار اوست. این کتاب در دوره‌ای نوشته شد که چند اثر مهم از جمله «زندگانی شاه عباس اول» در مورد صفویه نوشته شده است. استاد تحت تاثیر این کتاب که در زمانه خود کتاب بی‌نظیری است، قرار گرفته است.
میرمحمدصادق بیان کرد: باستانی پاریزی در مقدمه کتاب «سیاست و اقتصاد عصر صفوی» با تواضع بیان می‌کند؛ من این پژوهش را بعد از استادم نصرالله فلسفی به انجام رساندم و این‌گونه است که انگار بعد از فردوسی شاهنامه و بعد از مولوی مثنوی سروده‌ام و با تواضع و فروتنی اثرش را بعد از اثر استادش قلمداد می‌کند.
این پژوهشگر تاریخ گفت: نگاه اقتصادی در آن دوره نگاه مهمی بوده است و استاد باستانی پاریزی با نگاه اقتصادی بررسی می‌کند که یک حکومت چگونه شکل می‌گیرد، چگونه ثبات پیدا می‌کند و چگونه به سمت سقوط پیش می‌رود. نقد هر زمانه مستلزم این است که آن زمانه را به خوبی درک کنیم، استاد منابع تاریخی را به خوبی بررسی کرده است. در آن زمان با استفاده از منابع محدود چنین اثری خلق شده است که به نظر من بی نظیر است.
باستانی پاریزی هم حرف اقتصادی می‌زند و هم تاریخ سیاسی
میرمحمدصادق با بیان اینکه باستانی پاریزی در این کتاب هم حرف اقتصادی می‌زند و هم تاریخ سیاسی را مطرح می‌کند و با این شگرد توجه خواننده را به خود جلب می‌کند، گفت: تا زمان نوشتن این کتاب امکان نوشتن کامل برای او فراهم نبود، در جایی دیگر می‌گوید: کمبود منابع تاریخی و اسناد و مقالات از مشکلات نوشتن چنین کتاب‌هایی است. خصوصاً مطالبی که پژوهشگران خارجی نوشته‌اند، کاملاً قابل استناد نیست و هر چیزی که نویسندگان خارجی نوشته‌اند، نمی‌تواند یک سند تاریخی برای ما تلقی شود.
وی افزود: استاد به ناتوانی و ضعفی که در زمان نگارش کتاب دارد نیز اشاره می‌کند، درد آرتوروز استاد را از سفر باز می‌دارد. اشاره استاد در کتاب بر طبق میل و سلیقه خود اوست، او می‌گوید این شاید موافق اصول نباشد اما بر اساس نقل قول صحیح آورده شده است. کتاب بر اساس شیوه تحقیق جدید نوشته شده است، کتاب با مقدمه شروع می‌شود، مباحث در شانزده فصل بیان شده و با نتیجه‌گیری پایان می‌پذیرد.
میرمحمدصادق در ادامه گفت: صفویه متمایز از سایر سلسله‌هاست. این سلسله ۲۵۰ سال قبل از سلطنت شاه اسماعیل در ایران قدرت معنوی داشت که این یک سرمایه اجتماعی است. ۲۵۰ سال از سلطنت شاه اسماعیل تا شاه طهماسب طول می‌کشد. در فصل‌های کتاب در عین حالی که خواننده تاریخ را مرور می‌کند با بررسی سرمایه و تولید، امنیت و توسعه و تجارت و درآمد در این دوره نیز آشنا می‌شود.
وی افزود: از فصل نهم تا شانزدهم به زمینه‌های سقوط می‌پردازد. فصلی را به نتیجه‌گیری اختصاص داده است که در این فصل هر حکومت را به کوه تشبیه کرده است. زمانی سیل از کوه به دشت می‌آید، حرکت سیل شروع حکومت، قرار گرفتن در دشت، ثبات و در پایان به ریگزار می‌رسد، فرو می‌رود و افول پیدا می‌کند. استاد با آوردن مثال مشابه‌سازی می‌کند.
باستانی پاریزی تاریخ‌نگاری طناز و منتقد
فرهاد طاهری، پژوهشگر تاریخ معاصر نیز در این نشست گفت: ایرج افشار سخنان گفتنی بسیاری در مورد استاد باستانی پاریزی داشت اما از آنها محروم شدیم، زیرا ایرج افشار زودتر از او از دنیا رفت. تلقی ما از تاریخ، عبرت و آگاهی است و انگیزه استاد آگاه کردن و عبرت بود.
وی افزود: تاریخ‌نگاری استاد باستانی پاریزی ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنها را برمی‌شمارم. او تاریخ‌نگاری حکایت‌نگر و پاورقی‌نویس است. در کتاب‌های او پاورقی‌ها کمتر از متن نیست. به محض اینکه جرقه‌ای در ذهن استاد زده می‌شد، از آن نمی‌گذشت و آن را بیان می‌کرد. پانویس‌ها در آثار باستانی پاریزی بسیار جذاب و مهم هستند.
طاهری بیان کرد: او تاریخ‌نگار نامنسجم و گریززننده است. نمی‌توانیم بگوییم متخصص دوره خاصی است بلکه این پراکندگی در همه آثار او مشاهده می‌شود. ویژگی دیگر این است که او تاریخ‌نگار هنرمند در براعت استهلال است، آغاز کتاب‌هایش با براعت استهلال است و داستانی را با هنرمندی بیان می‌کند. او تاریخ‌نگاری پایبند به تاریخ گویا است. همه منابع استاد باستانی پاریزی منابع چاپ شده هستند.
وی گفت: بازروایی، داشتن فرضیه، ایجاد شوق به مطالعه در خواننده و ایجاد التذاذ و سرگرمی، آثار او را از آثار دیگران متمایز می‌کند. خواننده با خواندن آثار باستانی پاریزی بی نیاز از مراجعه به منابع دیگر است، زیرا تمام ارجاعات دقیق آورده شده است. او تاریخ‌نگاری طناز و منتقد است، طنز با انتقاد جزء لاینفک آثار اوست. او ژورنالیستی خوش قریحه است. مهارتش در روزنامه‌نگاری ابزاری قوی در دستش بود. تلخ‌ترین آثار را با همین قلم به دیگران معرفی می‌کند و در پایان اینکه او تاریخ نگار حکایت‌پرداز است.
قلم او می‌تواند دستمایه‌ای برای پژوهشگران جوان باشد
قربانعلی کناررودی، دبیر نشست گفت: در خصوص تاریخچه این کتاب می‌توان گفت، از سال ۴۵ تا ۴۶ در مجله یغما سلسله مقالاتی با همین عنوان منتشر شد و در سال ۴۸ این مقالات برای نخستین بار به صورت کتاب منتشر شد. این کتاب تا سال ۵۷ به چاپ سوم رسید و بعد از انقلاب نیز چندین بار تجدید چاپ شد.
وی افزود: دوره صفوی بین پژوهشگران داخلی و خارجی چندین بار مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفت؛ نصرالله فلسفی، عبدالحسین نوایی و احسان اشراقی از پژوهشگران داخلی هستند که قبل از انقلاب در مورد این دوره پژوهش کردند و منصور صفت گل، رسول جعفریان، نزهت احمدی و مریم میراحمدی از پژوهشگران بعد از انقلاب هستند. در خارج از کشور هم صفویه‌شناسی مورد توجه قرار گرفته است.
کناررودی بیان کرد: دوره صفویه همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است، حتی امروز هم بسیار به این دوره پرداخته می‌شود. اما در کنار اینها زندهیاد باستانی پاریزی الگویی برای پژوهشگران معاصر است. نوع قلم او می‌تواند دستمایه‌ای برای پژوهشگران جوان باشد.
منبع: ایبنا